Noodzaak en analyse van systeemverandering

Er is een breed gedeeld besef dat we op tal van terreinen voor ingrijpende veranderingen staan. Over wat die veranderingen inhouden of zouden moeten inhouden lopen de opvattingen echter sterk uiteen. Relatief bescheiden operationele aanpassingen worden regelmatig gepresenteerd alsof het om strategische keuzes zou gaan. Anderzijds zijn er ook beschouwingen die ervan uitgaan dat we met een cultuurcrisis te maken hebben. Wat we lange tijd voor vooruitgang hebben gehouden blijkt in zijn tegendeel te verkeren. De moderne samenleving zou zijn voorgeprogrammeerd op een reis naar de afgrond. We offeren onze leefomgeving op aan economisch gewin op korte termijn  en bovendien leidt toenemende individualisering tot het verdwijnen van sociale verbanden. Tegelijkertijd zijn er veel mensen die weliswaar de noodzaak van ingrijpende veranderingen onderschrijven maar die een rotsvast vertrouwen hebben dat een moderne samenleving in staat is om tijdig de noodzakelijke maatregelen te nemen. Men wijst dan op de enorme vooruitgang op technologisch terrein. Die heeft weliswaar ook tot problemen geleid maar de wetenschap zal zeker in staat zijn om die op te lossen.

Er is een onoverzienbaar aantal beschouwingen beschikbaar over deze problematiek. Tegelijkertijd toont de praktijk veel voorbeelden van systeemvernieuwing, althans van pogingen daartoe. Daaruit blijkt dat het, uitzonderingen daargelaten, nog niet zo eenvoudig is om systemen te veranderen. Wat ambitieus begint levert vaak betrekkelijk geringe veranderingen op. Ook is er sprake van een spanning tussen de analyse en de interventie. Het is nog niet zo eenvoudig om abstracte analyses te laten uitmonden in concrete handelingen. Een belangrijk punt daarbij is dat effectieve acties een scherp zicht veronderstellen op de problemen die zich binnen een systeem voordoen. Algemene beschouwingen, hoe aansprekend ook, zijn daarvoor onvoldoende. Men kan treffend en herkenbaar problemen benoemen maar daarmee is nog niet helder waarom die problemen blijven voortbestaan en waarom pogingen tot verandering niet het gewenste effect hebben. Waarom gaat het systematisch fout? Zijn er krachten werkzaam binnen een systeem die verandering tegenhouden? En wat is nodig om daar verandering in te brengen? Anders gezegd, een inhoudelijke analyse, hoe voortreffelijk ook, is onvoldoende. Minstens zo belangrijk is de vraag waarom dergelijke problemen zo hardnekkig blijken te zijn. Dan gaat het om factoren als gedrag, cultuur en belangenstructuren.