Een andere kijk op orde en chaos
Deel 5: Individueel bewustzijn en sociale verandering
Civis Mundi Digitaal #100
door Mathieu Wagemans www.ontganiseren.nl
In Deel IV stond centraal hoe collectieve processen van betekenisgeving van invloed kunnen zijn op het verloop van veranderingsprocessen. In dit Deel V is de aandacht gericht op de positie van het individu. Wat is onze positie in ingrijpende processen van verandering? Hoe ervaren we die? En wat is de rol van het individu daarin? Het gaat dus om individuele processen van betekenisgeving. Zoals Pico della Mirandola eind vijftiende eeuw stelde gaat het bij betekenisverlening uiteindelijk om de diepste dimensie van ons menszijn, om de menselijke waardigheid. Aan de orde is dan de vraag of aan die waardigheid recht wordt gedaan. Krijgt de mens in onze (post)moderne samenleving de ruimte om een betekenisvol leven te leiden. De ruimte om zichzelf te worden. En in welke mate claimt de mens de ruimte om zich te onttrekken aan extern opgelegde betekeniskaders en een eigen constructie te maken van zichzelf in relatie tot de wereld. Het onderscheid dus tussen bewustzijn en zelfbewustzijn. Het creëren van die ruimte voor eigenheid is niet vanzelfsprekend noch gemakkelijk zoals we zullen toelichten.
Modernisering en vervreemding
In voorgaande artikelen zagen we dat de vooruitgang en welvaart die de moderniteit heeft opgeleverd slechts mogelijk was doordat daarvoor de voorwaarden werden geschapen. De werkelijkheid moest dienstbaar worden gemaakt zodat en opdat de technologie de ruimte kreeg. Het leidde tot een betekeniskader dat dwingend werd. De ruimte voor betekenisgeving die de Verlichting met zich meebracht, werd voor een steeds groter deel opgevuld en ingevuld. Er ontstond een krachtige verbinding tussen technologie en het economisch systeem. Het economisch systeem beloonde technologische vooruitgang. Stijging van productiviteit werd technologisch mogelijk en economisch beloond. Jachtigheid won het van traagheid.
Maar de prijs voor economisch-technologische vooruitgang was dat het betekeniskader dat kenmerkend is voor de moderniteit dominant mocht worden. Dat kader stelde op ratio gebaseerde begrippen centraal. Het nam als het ware in termen van betekenisverlening de regie over. Begrippen werden voorgeschreven maar ook processen van betekenisverlening werden geïnfecteerd met het virus van de ratio. Er ontstonden zichzelf repeterende processen. Die processen deden hun werk omdat ze de ruimte kregen. Vooruitgang en welvaart werden zo krachtig gewaardeerd dat de nadelen onbewust werden geaccepteerd. Wat kwetsbaar was onder economische druk werd gemarginaliseerd. Aantasting van natuur en cultuur was nodig omwille van de vooruitgang.
Die dominantie van het technologisch-economisch betekeniskader leidde tot dehumanisering. Wat betekenisvol was voor mensen moest wijken voor de krachten van het moderniseringsdenken. Modernisering werd zo een bron van radicale vervreemding. Mensen werden raderen in een betekenismachine zonder bedieningspaneel. De machine werd een perpetuum mobile. Eenmaal op gang gekomen was het in staat zijn eigen energie op te wekken. Het was lastig er grip op te krijgen. Het mechanisme deed zijn werk sluipenderwijs. Verwijzend naar Foucault was er sprake van voortgaande disciplinering die echter niet als zodanig werd ontmaskerd. De voordelen van de vooruitgang stelden de nadelen in de schaduw. Die waren lange tijd aan het gezicht onttrokken.
De uitkomst van dit proces is een stevig verankerd betekeniskader. Zowel de begrippen als het kader zelf zijn zo hard en stevig geworden dat ze als vanzelfsprekend worden beschouwd. Ze hebben geen ondersteuning meer nodig. Ze spreken vanzelf en hebben geen bekrachtiging meer nodig. Definities zijn verhard en materie geworden. Processen zijn met zichzelf aan de haal gegaan. We zijn in zekere zin voorgeprogrammeerd zonder dat we ons dat realiseren. We zijn er ons niet goed van bewust. Bewustwording van de processen in onze leefwereld is niettemin wezenlijk voor verandering. Verandering van wereldbeeld heeft te maken met ons bewustzijn. Aan de orde is dan hoe we de wereld beleven, hoe we onszelf beleven en hoe we de relatie met de wereld beleven. We vormen ons een beeld van de werkelijkheid en van onze plaats daarin. Dat beeld ligt aan de basis van ons doen en laten. Dat beeld kan op onderdelen uiterst scherp en gedetailleerd zijn en op andere terreinen vaag. Over sommigen onderwerpen hebben we uitgesproken opvattingen terwijl we over andere vraagstukken niet of nauwelijks hebben nagedacht. We realiseren ons vaak niet onze eigen gedragspatronen, noch de onderliggende afwegingen, laat staan het betekeniskader en het wereldbeeld waarbinnen we leven. We zijn ons niet of slechts vaag van bewust van onze eigen identiteit, van wie we zijn. Het virus van de moderniteit heeft zich zo sterk in ons gevestigd dat het onze eigen programmeringsprocessen heeft aangetast. Onze diepteprogrammatuur dus, onze menselijke waardigheid.
Bewustzijn
De literatuur over bewustzijn is reeds omvangrijk maar wordt steeds uitgebreider. Ook is er groeiende aandacht voor de rol van het bewustzijn bij transformaties, zoals bij de overgang naar een duurzame samenleving. Tegelijkertijd is er geen breed gedeeld beeld over wat het begrip bewustzijn inhoudt. In de omschrijvingen treffen we begrippen aan als hersenen, brein, ziel en geest. Die variatie geldt ook voor de benaderingen om inzicht te krijgen in het functioneren van het bewustzijn. Zo is er sprake van positivistisch georiënteerde benaderingen zoals in de neurobiologie. Men probeert dan het functioneren van het bewustzijn te verklaren door onderzoek te doen naar het functioneren van de hersenen. Men bestudeert de hersenen als een object waarover definitieve kennis kan worden verkregen. In tegenstelling daarmee staat de opvatting dat bewustzijn moet worden opgevat als een nieuwe dimensie van de werkelijkheid die niet langs een gebruikelijke wetenschappelijke weg kan worden verkend. Naast ruimte en tijd moet bewustzijn worden benaderd als een aparte dimensie. We moeten verklaringen bijvoorbeeld zoeken in kosmische bewegingen. Of door middel van meditatie doordringen tot de oosterse filosofie.
Als globale benadering kies ik ervoor bewustzijn te koppelen aan waarneming en betekenisgeving. Die koppelingen volgen logisch uit de constructivistische benadering in de voorafgaande delen over orde en chaos. Het vermogen betekenis te geven en ons bewust te zijn van de wereld en van onszelf in relatie tot de wereld, onderscheidt de mens van andere vormen van leven zoals planten en dieren. Belangrijk daarbij is dat we betekenisgeving onderscheiden van het object waar we betekenis aan geven. Datzelfde geldt ook voor het begrip bewustzijn. Het begrip bewustzijn is anders dan waar we ons bewust van zijn geworden. Wanneer we ons ergens van bewust zijn is dat de uitkomst van aanwending van het vermogen van bewustwording. We kunnen ons ergens van bewust zijn maar dat is nog geen duiding van het begrip bewustzijn zelf. Het is eerder de het resultaat van een proces van bewustwording. De uitkomt van bewustwording dus. Die processen van bewustwording stellen we hier centraal. Door processen van bewustwording maken we gebruik van ons bewustzijn. Het bewustzijn is in de kern het vermogen tot bewustwording. De term vermogen houdt de mogelijkheid in dat we dat vermogen wel of niet aanwenden. We kunnen ons dus ook niet bewust zijn van (beelden van) de werkelijkheid. Dat onvermogen is zowel menselijk als onvermijdelijk. Het is voor de menselijke geest onmogelijk ons tegelijkertijd een onoverzienbaar aantal beelden te vormen van situaties en gebeurtenissen en vervolgens op basis van criteria een afgewogen oordeel te vormen en ons conform te gedragen. We willen graag rationeel zijn en de voor onszelf beste beslissingen nemen. Waarna we vervolgens eenzelfde proces zouden moeten doormaken wanneer situaties enigszins veranderen. Dat vermogen gaat de menselijke geest te boven. Simon introduceerde de term “bounded rationality”, daarmee aangevend dat het menselijk vermogen te beperkt is om bij besluitvorming alle mogelijke alternatieven en consequenties daarvan vooraf in ogenschouw te nemen en op basis van criteria tot de meest rationele keuze te komen. Dat vermogen gaat de menselijke geest te boven. Anders gezegd, voor zover ons gedrag is gebaseerd op afweging van alternatieve mogelijkheden, is het afwegingskader beperkt. Bovendien is er in de werkelijkheid van alledag vaak geen sprake van afwegingen. Voor een belangrijk deel is ons gedrag onbewust. We handelen bijvoorbeeld routinematig. We laten ons onbewust leiden door vaste beelden die we in de loop van ons leven hebben opgebouwd. Gaandeweg vormen we ons op basis van ervaringen, opvattingen en overtuigingen beelden van de werkelijkheid die zo stevig zijn dat ze als het ware met de werkelijkheid samenvallen. We zijn ons daardoor maar ten dele bewust van de kaders waarbinnen we functioneren. Bewustzijn kan dus ook onlosmakelijk worden gekoppeld aan “onbewustzijn” met bewustwording als koppelingsmechanisme.
Die combinatie van bewust en onbewust kan worden opgevat als wezenlijk wanneer we met ingrijpende veranderingen te maken hebben. Verandering van wereldbeeld veronderstelt processen van bewustwording. We gaan ons realiseren dat onze routines ons niet meer helpen en, sterker nog, oorzaak kunnen zijn van problemen. Nodig is dan dat we ons bewust worden van ons perspectief op de werkelijkheid en hoe dit perspectief van invloed is op ons gedrag. Die bewustwording kan ons aan het denken zetten en aanzetten tot gedragsverandering. Eenvoudig is dat niet. Het betekent dat we ons een ander beeld vormen van de werkelijkheid met behulp van andere begrippen en/of andere relaties tussen begrippen. Dat veronderstelt dat we als individu geheel vrij zijn een eigen positie te kiezen. Die vrijheid tot beeldvorming is echter niet vanzelfsprekend. De ruimte is beperkt doordat we vastzitten aan collectieve betekeniskaders en aan de concepten en begrippen die daar deel van uitmaken. In het structuralisme wordt de invloed hiervan uitvergroot. We zijn als subject onderhevig en onderworpen aan externe invloeden. De mens is minder vrij dan verondersteld. Alleen al de taal en de daarin opgenomen begrippen hebben een voorprogrammerend effect op onze betekenisgeving. Lacan neemt daarbij als stelling is dat het subject niet bestaat. (Desmet, 2019). De werkelijkheid kan niet vrij tegemoet worden getreden maar toont zich als een in de taal voorverpakte werkelijkheid. De werkelijkheid komt tot ons inclusief begrippen en definities van situaties en gebeurtenissen. In Deel IV kwam dat reeds aan de orde. Het is daarom lastig om de werkelijkheid fris en frank tegemoet te treden, niet gehinderd door vooringenomenheid of door bestaande beelden en betekenissen. De ruimte voor bewustwording van het nieuwe is dus beperkt doordat ons bewustzijn niet leeg is. Het bewustzijn is gevuld met bewustzijnsinhouden. We kunnen het bewustzijn dus opvatten als een vermogen tot bewustwording. Het is het vermogen zonder dat dit reeds is aangewend en zich aan situaties, objecten of gebeurtenissen heeft gehecht. Het begrip bewustzijn is zo beschouwd objectloos. Het is een vermogen ons ergens van bewust te worden zonder dat het is aangewend. Het ons ontdoen van begrippen en definities om zo een staat van volledige ruimte, van betekenisloosheid dus, te bereiken is geen eenvoudige opgave. Waarneming en betekenisgeving vallen in de praktijk samen en zijn moeilijk te ontkoppelen. We nemen waar en geven betekenis aan het waargenomene. Maar hoe die processen van betekenisgeving verlopen is niet helder. We kunnen allerlei gedachtenflitsen hebben wanneer we een ervaring hebben die we niet normaal vinden. We proberen die te duiden waarbij allerlei mogelijkheden door ons hoofd schieten. Tegelijkertijd hebben we te maken met constructies van anderen die ons wel of niet aanspreken. Kortom, het proces om orde te bereiken verloopt tamelijk wanordelijk. Het lijkt een illusie dat het denken zelf ooit in min of meer logische processen volledig kan worden ontleed, laat staan in lineaire processen waardoor ons denken voorspelbaar zou worden. Wel is helder dat als wij eenmaal denkkaders en betekenissen in ons hoofd hebben, we de neiging hebben het waarnemen langs die lijnen te laten plaatsvinden. We scheppen ordelijkheid in ons hoofd. Dat is ook logisch omdat we anders permanent in twee- , drie- of vierstrijd zouden verkeren wanneer we situaties of gebeurtenissen willen duiden. We routiniseren de betekenisgeving. En als we dat al niet zelf doen, hebben we vaak te maken met externe krachten die betekeniskaders aan ons opleggen. Opvoeding en onderwijs doen hun werk, ook wanneer ze ertoe leiden dat we heel bewust gaan afwijken van wat ons wordt aangereikt. We willen graag ons eigen leven leiden.
Aandacht verdient ook dat het bewustzijn weliswaar nauw verbonden is met betekenisgeving maar er kunnen zich ook situaties voordoen waarin we niet goed kunnen duiden wat we waarnemen. De werkelijkheid toont zich dan als chaos. Chaos is dan het verzamelbegrip voor wat we niet logisch kunnen verbinden met de werkelijkheid die we (denken te) kennen. Het is er wel maar we kunnen het niet duiden. We missen de begrippen om de werkelijkheid te omvatten. Ook vraagt aandacht dat er een werkelijkheid bestaat waar we ons niet van bewust zijn. Die werkelijkheid “is” er wel maar valt buiten ons bewustzijn en buiten onze waarneming. We hebben er geen woorden en geen begrippen voor. Waar we ons niet van bewust zijn kan ook geen betekenis krijgen. Ook is denkbaar dat we de chaos niet negeren maar willen ordenen. Wat we dan doen kan inhouden dat we dezelfde begrippen aanwenden die de basis vormen voor onze ordeningen. Maar dat zijn de ordeningen die juist de chaos hebben veroorzaakt. De chaos is juist ontstaan omdat die niet binnen onze ordeningen past. We benaderen dan de chaos vanuit een perspectief dat niet dient. We kunnen dan redeneringen bedenken die ons de overtuiging geven dat we inzicht in en mogelijk grip hebben gekregen op de chaos maar dat zijn illusies. Het perspectief dient niet. Het perspectief is immers zelf de oorzaak van de chaos. Dat brengt ons niet verder. Per definitie niet.
We kunnen weliswaar een onderscheid maken tussen de waarneming sec en de betekenisgeving maar we kunnen ze moeilijk scheiden. In de praktijk vloeien ze in elkaar over. We nemen waar en op hetzelfde moment geven we betekenis aan wat we waarnemen. Die betekenissen kunnen snel en steeds veranderen. En wanneer betekenisconstructies zich in ons hebben verankerd kunnen ze veranderen doordat we in de ontmoeting met anderen gaan reflecteren. Men zet ons ertoe aan onze constructies te heroverwegen. Die bereidheid is overigens beperkt. Naarmate onze overtuigingen dieper zijn en aannames vanzelfsprekender wordt het lastiger ze te veranderen. We ervaren geen aanleiding voor verandering. Anderzijds kan het zijn dat we door ervaringen zo hevig worden geraakt dat we aanleiding zien ons bestaande betekeniskader ingrijpend te veranderen. We gaan ons anders positioneren. Met als gevolg dat we bijvoorbeeld van baan veranderen omdat we zijn gaan beseffen dat het werk routineus is geworden en ons niet meer inspireert. We raken erop uitgekeken.
Bewustzijnsverruiming
Het vermogen ons bewust te zijn van onszelf en van de wereld rondom ons heen is permanent in ons aanwezig en kan voortdurend wijzigen. Gebeurtenissen kunnen ons aan het denken zetten. We worden ons bewust van situaties en van ons eigen gedrag. We gaan onszelf vragen stellen waar we eerder niet over hebben nagedacht. Het vanzelfsprekende blijkt plotseling niet meer vanzelfsprekend te zijn. Dat geldt in het bijzonder wanneer er sprake is van ingrijpende veranderingen. Dan hebben we ons te verhouden tot nieuwe beelden van de werkelijkheid. We kunnen daarbij niveaus in ons bewustzijn onderscheiden. Morin onderscheidt acht vormen van bewustzijnsverruiming die ons kunnen helpen zicht te krijgen op een nieuwe werkelijkheid. Afhankelijk van het bewustzijnsniveau kunnen we open staan voor signalen en boodschappen uit verschillende bronnen zoals religie, romantiek en literatuur. Het kan lastig zijn daarbij de neiging te weerstaan te snel de stap te zetten naar het uniformeringsdenken dat kenmerkend was en is voor de moderniteit. De beleving is wezenlijk en die kan individueel sterk verschillen.
Voor ons als individu is belangrijk of we oppervlakkig door het leven gaan of dat we ons voortdurend allerlei vragen stellen over de wereld en over onszelf. Ervaringen of ontmoetingen kunnen ons aan het denken zetten over problemen rond duurzaamheid en, in het verlengde daarvan, over ons eigen gedrag. Is het eten van vlees wel verstandig wanneer we gaan beseffen welke consequenties veehouderij heeft voor het milieu? Of pakken we niet al te gemakkelijk de auto wanneer we ook heel goed de fiets zouden kunnen nemen? Kort en goed, bewustzijn en bewustwording gaan beide over wat subjectiviteit inhoudt en hoe processen van subjectivering verlopen. Hoe ervaren we de werkelijkheid en wat is het beeld dat we van onszelf hebben? Die vragende en zichzelf afvragende houding is niet vanzelfsprekend. Niet iedereen zal de keuze voor oppervlakkigheid of diepgang als een keuze ervaren. We moeten het vermogen tot bewustwording onderscheiden van de vraag of we dat vermogen ook aanwenden.
Moderniteit en uitsluiting
Aan de orde is de erkenning dat het betekeniskader van de moderniteit, zoals iedere definitie en ieder betekeniskader, uitsluitende werking heeft. Wanneer een betekeniskader gebaseerd is op ratio dreigt het irrationele te moeten wijken. Wanneer het economische centraal staat, is alles wat niet van economische waarde is kwetsbaar. De verandering die dan nodig is ligt voor de hand. Het buitengeslotene verdient aandacht maar kan die aandacht enkel krijgen ondanks het bestaande systeem. We moeten dus de ruimte buiten het systeem opzoeken om zicht te krijgen op het buitengeslotene maar ook op het systeem zelf. Vergelijk het identiteitsbegrip zoals we dat aantreffen bij Deleuze. Identiteit wordt bepaald door de relatie met het andere. Het buitengeslotene, het afwijkende, bevat waardevolle informatie om zicht te krijgen op onszelf. Het afwijkende wordt instrument om onszelf te positioneren. Het afwijkende stelt ons in staat ons anders zijn te benoemen. Verhaeghe stelt dat we de neiging moeten onderdrukken de identiteit af te lezen aan uiterlijke kenmerken zoals huidskleur, lichaamsbouw en kledij. Dat noemt hij een uiting van onzekerheid. Echter, als we die uiterlijke kenmerken even negeren is het lastig inzicht te krijgen in de identiteit omdat het wezen van de mens binnen in de mens zit.
Zo beschouwd kan het zicht krijgen op het uitsluitend karakter van het betekeniskader van de moderniteit een belangrijk hulpmiddel zijn om ons een beeld te vormen van onszelf. We stelden reeds dat we een prijs betalen voor het functioneren binnen de systemen van de moderniteit. Velen kunnen de stress niet aan. Het onpersoonlijke domineert en dringt het persoonlijke opzij. De structuren zijn dwingend. De symptomen zijn waarneembaar, zoals burn-outs en eenzaamheid. De prijs die we voor gedresseerdheid betalen heet vervreemding. We komen niet aan onszelf toe.
Kijken we nu naar de aandacht die er is voor psychisch leed en hoe die is georganiseerd, dan zien we dat systemen die helend zijn bedoeld, zoals het psychiatrisch zorgsysteem, zelf ook weer kenmerken hebben van het moderniteitsdenken. Aandacht wordt berekend in minuten. Diagnoses zijn vooraf gedefinieerd. Zie het DSM dat in wezen een duiding is van mogelijke aandoeningen die voornamelijk gebaseerd is op afspraken binnen het psychiatrisch domein en niet zozeer op door onderzoek verkregen inzichten zoals de term diagnose veronderstelt. Onderzoek in de psychiatrie kan relaties leggen en aantonen tussen aandoeningen en externe omstandigheden maar dat hoeft nog niet te betekenen dat de onderliggende causale relaties verlopen zoals in hypotheses wordt verondersteld. Anders gezegd, verkregen kennis is veronderstelde kennis. Diezelfde definiërende benadering treffen we aan bij de opstelling van behandelingsprotocollen. Dat geldt, op de derde plaats, voor de regels die gelden voor het afleggen van verantwoordelijkheid. Dat alles leidt ertoe dat zorgsystemen die bedoeld zijn ruimte te scheppen voor betekenisverlening, die ruimte zelf al grotendeels hebben opgevuld met begrippen die centraal staan in het betekeniskader van de moderniteit. Dat roept de vraag op hoe een systeem helende werking kan hebben wanneer het zelf symptomen vertoont van aandoeningen die het wil helen. De patiënt wordt in termen van betekenisgeving voorgeprogrammeerd tegemoet getreden terwijl het wezen van psychiatrische aandoeningen nu juist kan worden geduid in termen van afwijkende betekenisgeving.
Een dergelijk beeld roept vragen op rond het begrip complexiteit binnen de psychiatrie. We stelden in eerdere artikelen hoe het ordenen zelf bron kan zijn van complexiteit. We benaderen de werkelijkheid ordenend en organiserend maar de paradox is dat we juist daardoor complexiteit produceren. Onze modellen zijn te eenvoudig en doen de werkelijkheid geen recht. De werkelijkheid als een ruimte waarin beelden door elkaar bewegen moet als zodanig worden gerespecteerd. Dat vraagt geheel andere methoden van interventie dan thans gebruikelijk zijn. Statische en uniformerende kaders zijn er niet op ingericht om te gaan met dynamiek en pluriformiteit. We moeten, integendeel, recht doen aan vernieuwing. Vernieuwing betekent ruimte voor nieuwe betekenissen. En het accepteren van dynamiek. Die kunnen we niet regisseren vanuit een statische benadering. Dan reduceren we dynamiek door het vervangen van de ene door de anders statische situatie. We moeten dan telkens vanuit een extern punt repareren en bijsturen. De uitdaging is dynamische systemen zelfcorrigerend te maken. Dat lijkt een belangrijke opgave en uitdaging voor het psychiatrisch zorgsysteem.
De verknoping tussen object en subject
Ik volg in dit artikel de benadering waarin de scheiding tussen het materiele en het geestelijke wordt losgelaten. De werkelijkheid krijgt zwaarte afhankelijk van de betekenis die we eraan geven. Naarmate die betekenis uitgesprokener is en door meer mensen wordt gedeeld krijgt een werkelijkheidsvisie meer gewicht. Geest en materie zijn in elkaar verstrengeld. Zonder betekenis kan de werkelijkheid zich niet aan ons voordoen.
Vanuit een dergelijk perspectief treffen positivistische benadering waarin de werkelijkheid als objectief wordt gezien, geen doel. Dan heeft men enkel interesse voor het objectieve beeld dat men zich van de werkelijkheid heeft gevormd. Dat beeld is eenduidig en vaststaand. Men onderzoekt dan een beeld van de werkelijkheid dat in staat stelt tot eenduidige en definitieve kennis te komen. De waarneming is eenzijdig en dat geldt ook voor de redeneringen, zowel met betrekking tot de analyse als bij de formulering van conclusies. Men kan zo tot zekere uitspraken komen over de werkelijkheid maar de het waarheidsbereik is beperkt. Daarin kan een verklaring liggen voor de ervaring dat toepassing van op positivistische wijze verkregen kennis lang niet altijd toepasbaar blijkt te zijn in de praktijk. Het is weliswaar zekere kennis maar de werkelijkheid van alledag houdt zich niet aan die zekerheden. De zekerheden zijn verondersteld. Maatschappelijke vraagstukken worden zodanig geherformuleerd dat ze zich lenen voor onderzoek langs positivistische lijnen. Daartoe worden vraagstukken geherformuleerd zodat ze kunnen worden onderzocht met behulp van aanvaarde methoden. Die herformulering kan gemakkelijk buitensluitende werking hebben. De vraagstelling binnen een onderzoek doet daardoor mogelijk geen recht aan het wezen van de vraagstukken zoals die maatschappelijk worden beleefd. De uitkomsten zijn weliswaar “waar” maar ze hebben geen werking. Ze zijn slechts waar binnen een gemankeerd beeld van de werkelijkheid. De werkelijkheid houdt zich niet aan de constructie die we ervan hebben gemaakt. Lineair redeneren helpt niet wanneer de dynamiek geen lineair karakter heeft. Maar dat roept de vraag op naar een alternatief. Wanneer lineair redeneren niet helpt omdat begrippen tijdens het onderzoek kunnen verschuiven, hoe kunnen we dan tot zekere kennis komen? Is waarheid dan nog wel bereikbaar? Het antwoord is dat absolute waarheid vanuit het perspectief van betekenisverlening niet mogelijk is. Waarheid is perspectief gebonden waarheid. Waarheid is wat we waar noemen. Waarheid is ook een constructie. Dat laat de vraag onverlet wat we ons dan bij onderzoek moeten voorstellen. Wat is het alternatief voor lineair redeneren, voor het zoeken naar stevige verbanden?
De uitdaging is tot verbindingen te komen, ook al zullen die voor een belangrijk deel associatief zijn. Het gaat dus in wat volgt niet over de vraag wat bewustzijn “is” maar we doen een beroep op ons voorstellingsvermogen. Kunnen we perspectieven construeren die ons een stap(je) verder helpen. Hoe kunnen we de tussenruimte tussen materie en geest verkennen, waarbij we ons realiseren dat ieder te ontwerpen perspectief vrijwel voorspelbaar startpunt en bron zal zijn voor en van nog veel meer vragen. Een nieuw perspectief is gedachten genererend. Dat nieuwe perspectief kunnen we niet opbouwen vanuit een van beide polen, vanuit het lichaamsbegrip of het geestbegrip. De oplossing is niet de keuze van een bepaalde positie op de lijn tussen lichaam en geest. Dan zouden we niet verder komen dan een bepaalde combinatie van beide polen. De “oplossing’ heeft dan het karakter van een compromis tussen fundamenteel verschillende begrippenkaders. We hebben daarentegen nieuwe begrippen nodig. We kunnen het nieuwe niet definiëren met behulp van bestaande concepten en redeneringen. Door het nieuwe te benaderen en te construeren met bestaande begrippen ontnemen we het nieuwe zijn nieuwheid. Een voorbeeld van een nieuwe benadering met betrekking tot de relatie tussen lichaam en geest treffen we aan bij o.a. Teilhard de Chardin. Die stelde dat materie een binnenkant heeft die geestelijk van aard is. Materie omvat dus geestelijke energie. De buitenkant is materieel maar materie heeft een geestelijke binnenkant. Materie heeft zo beschouwd dus meerdere dimensies. Een vergelijking is op zijn plaats met de kwantumtheorie waarin een element de vorm kan aannemen van materie en van een golf. Eenduidigheid als vertrekpunt werkt dan belemmerend. Een meerduidige werkelijkheid laat zich nu eenmaal niet in eenduidige kaders stoppen.
Dergelijke opvattingen prikkelen de fantasie. We hebben dus nieuwe begrippen nodig die elementen vormen bij de constructie van een nieuw perspectief. In dat proces is een kritische factor dat we de neiging onderdrukken tot definiëring. Definities beperken de ruimte die we nodig hebben voor verkenning. Dan plaveien we ongebaande paden met bestaand asfalt waardoor er weinig nieuws meer is te ontdekken. Door te definiëren maken we te snel de sprong naar het statische. We denken de waarheid al gevonden te hebben en hoeven niet verder te zoeken. Dat vraagt een houding van onthechting. Niet (te snel) toegeven aan de behoefte tot waarheid. Dan hechten we ons aan een waarheid die andere waarheden uitsluit. Dan beschouwen we schijnzekerheden als zekerheden, gemankeerde waardheidsopvattingen als “de” waarheid.
Analogisch en associatief denken
In Deel I stelden we dat het splitsend denken kenmerkend is voor de moderniteit. We onderscheiden aspecten en disciplines om tot de werkelijkheid door te dringen maar juist daardoor doen we geen recht aan de werkelijkheid. Een alternatief is om analogisch te gaan denken. Niet de waarheid vinden door logisch redeneren maar associaties zoeken, verbanden die weer aanleiding zijn voor nieuwe gedachten. Het vinden van de waarheid wordt dan een kwestie van steeds onderweg zijn. Steeds openstaan voor het betreden van zijwegen en het ongebaande. Het zoeken staat dan voorop, niet het vinden van iets dat we als waarheid zien. Waarheid kunnen we niet duiden als een object dat we ergens kunnen vinden. We vinden hooguit steentjes die ons verder kunnen helpen het labyrint te leren kenen. Dat vraagt ruimte om te associëren. Vrije interpretaties die ons voorstellingsvermogen vergroten in plaats van het te beheersen en te beperken door lineaire verbanden die later niet lineair blijken te zijn. Dat is geen veroordeling van het disciplinaire denken maar het disciplinaire denken is dan slechts een benadering bij het verkrijgen van inzicht en kennis. Disciplinaire kennis kan helpen onze kennis te verbijzonderen maar bij ingrijpende veranderingen kan het fantasiespoor ons verder brengen.
Een niveau dieper ligt het besef dat mensen zelf een verandering moeten doormaken. Die benadering is aan de orde wanneer het gaat om de overstap naar een ander wereldbeeld. Verandering van wereldbeeld betekent dat mensen zichzelf opnieuw moeten programmeren Ze moeten zich opnieuw ontwerpen in een andere wereld. De verandering moet zijn verankerd in de mensen zelf. Men is zich bewust van de noodzaak van verandering en bereid het eigen gedrag daaraan aan te passen. Dat vraagt bewustwording van de noodzaak van een ander wereldbeeld. Bijvoorbeeld omdat het besef doordringt dat we op de verkeerde weg zitten. Het vraagt reflectie. Het komt erop neer dat niet de wereld moet worden veranderd maar dat het beeld dat we van de werkelijkheid hebben gevormd niet meer deugt. Door verandering van perspectief vinden we onszelf terug in een andere wereld. Die verandering van perspectief staat centraal. We beseffen dat de noodzakelijke verandering niet van de grond komt wanneer die niet wordt doorleefd. Ook wanneer anderen die stap (nog) niet willen zetten ontslaat dat onszelf niet van de verantwoordelijkheid. Dergelijke processen kennen een heel ander verloop dan traditionele veranderingsprocessen. Die processen zijn inspiratie-gedreven in plaats vanuit een hiërarchie opgelegd. Wanneer mensen de noodzaak van verandering hebben doorleefd volgt de verandering als het ware vanzelf. Dan worden protocollen, voortgangsverslagen en nadere controlemechanismen overbodig. Dat zijn uitingen van gebrek aan vertrouwen. Immers, waarom zou men zich onzeker voelen over resultaat en richting wanneer mensen geïnspireerd aan taken werken en beschikken over de daarvoor noodzakelijke middelen? Men doorbreekt patronen vanuit de intern beleefde overtuiging dat we de toekomst moeten ontwerpen in plaats van het verleden te reproduceren. Zo stellen van Egmond en Oosterling dat de noodzakelijke veranderingen een omslag in denken vragen die niet kan worden bereikt door verandering van structuren maar die moet beginnen bij het individu. De omslag die aan de orde is raakt onszelf ten diepste. Het is een verandering die eerder ondanks dan dankzij structuren plaatsvindt. Het vraagt een diepe reflectie over wie we zijn, over hoe we in het leven willen staan en welke verantwoordelijkheid daaraan is gekoppeld. Opmerkelijk is het aantal mensen dat voorop wil lopen bij deze transformaties en kracht en inspiratie zoekt en ontleent bij en aan de oosterse filosofie. De gebruikelijke context van redeneren helpt niet meer. We kunnen op basis van tal van feiten en analyses de overtuiging hebben dat we ons levenspatroon moeten veranderen maar om de daad bij het woord te voegen is meer nodig. Met ratio alleen redden we het niet. De omslag vraagt verruiming en verdieping van ons bewustzijn. De oosterse filosofie biedt methodes zoals meditatie om ons ontdoen van waar we aan zijn gehecht en vrij te worden zodat we werkelijkheid vanuit een lege ruimte tegemoet kunnen treden. We worden dan niet langer afgeleid van de bewustzijnsinhouden en betekenisconstructies die we in onszelf hebben opgebouwd. We ontdoen ons dan van voorgeprogrammeerdheid opdat we in staat zijn tot het wezen van de werkelijkheid en van onszelf door te dringen. We worden niet langer afgeleid door bestaande beelden. We kunnen daardoor het nieuwe wereldbeeld construeren zonder gebruik te hoeven maken van bestaand en reeds gebruikt bouwmateriaal. Oosterse filosofie kan ons denkbeelden en instrumenten aanreiken om een eigen antwoord te vinden, een eigen betekeniskader en een daarop gebaseerd wereldbeeld dat in de plaats treedt van het thans dominante op ratio en technologie gebaseerd wereldbeeld.
Egoloosheid
We zagen dat naast het perspectief van het collectieve, de positie van het individu belangrijk in de overgang naar een nieuwe wereldbeeld. We stelden reeds dat in de overtuiging van velen de verandering individueel moet worden doorleefd en dus bij en in het individu zijn startpunt moet vinden. Het gaat erom je te ontworstelen aan de kaders want de werkzame krachten houden verkeerd gerichte processen in stand. Die laten zich niet gemakkelijk opzij drukken. Normaliteit moet geproblematiseerd worden. Dat vraagt inspanningen omdat het heersende wereldbeeld tot harmonisatie dwingt. Hier gaat het echter niet om de tegenkrachten rondom ons heen maar om de blokkades in onszelf. De eerste stap is dat we ons bewust worden van de processen en van onze eigen geketendheid aan die processen. Dat vereist een verdiepende bewustwording. Het expliciteren van onze vanzelfsprekendheden en het onderkennen van de krachten die deze vanzelfsprekendheden in onszelf hebben verankerd. We zitten zo beschouwd onszelf in de weg. In plaats daarvan moeten we streven naar egoloosheid. (Ransijn, 2020) Pas door onszelf terzijde te schuiven ontstaat er ruimte voor een ander bewustzijn. De werkelijkheid krijgt dan pas betekenis doordat we die onbevangen tegemoet treden. We projecteren niet langer onze ambities en opvattingen op de werkelijkheid waardoor die maar gebrekkig tot ons kan doordringen. Bij von Dürkheim (1981) vinden we een treffend beeld van de mens in de moderniteit. De mens die zijn persoon-zijn heeft opgegeven en zichzelf zo sterk ondergeschikt heeft gemaakt aan het prestatiebeginsel dat hij alleen nog functionaris is in structuren waarin zijn eigen wezen niet tot zijn recht komt en ook niet kan komen. In gelijke zin stelde Legaut ooit de vraag hoe het toch komt dat we worden geboren als origineel maar heel vaak sterven als kopie.
Om te veranderen moeten we vrij zijn en dat vraagt van ons dat we de vanzelfsprekendheden die we hebben geconstrueerd kritisch beschouwen. Een verwijzing naar de existentiefilosofie ligt dan voor de hand. De existentie die voorafgaat aan de essentie zoals Sartre stelt. We gaan in op de situatie waarin het individu zich bevindt wanneer die voor de opgave komt te staan te breken met wat normaal is en zich gaat gedragen buiten de wereld van de ordeningen. Een nieuw wereldbeeld betekent weliswaar individueel een ingrijpende nieuwe opstelling maar vraagt ook op collectief niveau grote herschikkingen. Dat zullen we bezien op individueel niveau, respectievelijk op collectief niveau. Die volgorde is niet willekeurig. Er is een brede overtuiging dat de noodzakelijke transformatie ingrijpend is. Het nieuwe wereldbeeld stelt je ook als individu voor keuzes. Je moet jezelf gaan verhouden tot die nieuwe wereld. Dat vraagt een verandering in jezelf. Die noodzakelijke verandering betekent dat je jezelf opnieuw moet programmeren. Veranderingen op collectief niveau kunnen niet goed plaatsvinden en zullen zeker niet blijvend zijn wanneer ze niet individueel worden gedragen.
Verandering van wereldbeeld en daarop volgende gedragsverandering kan worden gezien als een verandering van bewustzijn. We gaan de wereld anders zien. We verbreden ons beeld waardoor we zicht krijgen op wat voorheen voor ons verborgen was. Het was er wel maar we waren er ons niet van bewust. We vormen ons andere beelden van oorzaak-gevolg-relaties wat vervolgens tal van vragen oproept, bijvoorbeeld over de vraag of dit andere wereldbeeld ons tot een ander gedrag moet aanzetten. Hoe zien we onszelf in die andere werkelijkheid terug? Bewustzijnsverruiming en bewustzijnsverdieping zijn individuele processen. Die kunnen niet worden opgelegd. Je moet zelf door die processen heen. Ze raken het menszijn. Je moet je anders gaan verhouden tot de werkelijkheid. Je eigen programmering en identiteit kan slechts door jezelf worden geconstrueerd in relatie met de omgeving. We kunnen niet langer voorgeprogrammeerd door het leven gaan omdat er dan sprake is van een extern opgelegde programmatuur. Dat kan verleidelijk zijn maar dan houden we in stand wat bron is van vervreemding. Dan leven we andermans leven. Jezelf opnieuw ontwerpen en programmeren betekent een proces van onthechting. Dat houdt in loskoppeling van een belangenperspectief. Het betekent het opruimen van blokkades die om je heen zijn opgebouwd en vooral ook de blokkades die je in jezelf hebt opgebouwd.
De omslag kan worden opgevat als een omslag die ruimte schept. We maken ons los van structuren die hinderen onszelf te worden. Maar tegelijkertijd is het een ruimte die niet vrijblijvend kan worden beleefd. De ethische dimensie vraagt verantwoordelijkheid te nemen. De ruimte vraagt invulling en biedt geen mogelijkheid eraan te ontkomen. Over verantwoordelijkheid kun je geen compromissen sluiten. Onttrek je je aan verantwoordelijkheid, dan ben je daarvoor verantwoordelijk. De ruimte stelt je voor de keuze. Weer kiezen voor het betreden van platgetreden paden betekent ontkenning van de ruimte. Tegelijkertijd betekent het verkennen van ongebaande paden het accepteren van onzekerheid. Je weet niet wat je aantreft en je weet zelfs niet waar je naar op zoek bent. Er zijn geen garanties. Inspirerend is de levensopvatting van de Zuid-Afrikaanse dominee Beyers Naudé. In een vraaggesprek uit 1980 met de Duitse theologe Dorothe Sölle stelt zij de vraag waar hij de energie vandaan haalt zich te blijven verzetten tegen de apartheid terwijl er geen enkele voortgang wordt geboekt. Zijn antwoord is dat hij heeft ontdekt dat het in zijn leven niet gaat om de vraag of je bijval hebt gekregen of aan populariteit hebt gewonnen. Het gaat zelfs niet om de vraag wat je hebt bereikt. Uiteindelijk telt alleen wat je eraan hebt gedaan. Dat inzicht had voor hem bevrijdende werking. Je ziet niet meer om naar beloning maar je blijft je inzetten, hoe zwak je inzet ook wordt.
Expedities naar onze inspiratiebronnen
Het is een zoektocht waarbij men elkaar niet moet dwingen tot eensgezindheid. Ook ontbreken de maatstaven om de voortgang te meten. We weten immers niet waar we naar op zoek zijn. We kunnen het einddoel niet duiden, althans niet met behulp van geldende begrippen en concepten. Dan is een benadering aan de orde waarin verschillende expedities, ieder met eigen overtuigingen, op weg gaan. Vergelijk Michel Serres met zijn expedities op de oceaan. Het gaat erom nieuwe doorgangen, nieuwe passages te vinden. Dat beeld van expedities is ook aan de orde op individueel niveau. Zoeken in onszelf wat ons ten diepste inspireert. Het buitengeslotene kan de bron worden voor vernieuwing. Het kwetsbare als bron van inspiratie.
Eerder stelden we dat de mens voor de keuze staat zijn eigen leven en dus zichzelf te ontwerpen of een voorgeprogrammeerd leven te leiden waarin je de betekenissen zoals die in onze structuren en betekeniskaders vastliggen overneemt. De eerste stap naar verandering is het onderkennen van de keuzemogelijkheid als zodanig. Je ontdoen van extern opgelegde betekenisconstructies is in uiterste consequentie een ontmoeting met de leegte. Je neemt dan niet langer de bestaande structuren over maar zoekt een eigen weg. Dat klinkt uitdagend maar kan ook worden ervaren als confronterend. Het is een ontmoeting met betekenisloosheid. Het vraagt ook moed. Het vraagt bewustwording dat je de mogelijkheid hebt om ruimte te scheppen waarin je jezelf kunt ontwerpen en het vraagt moed de mogelijkheid te benutten en de ontmoeting met betekenisloosheid aan te gaan. Het vraagt het besef dat je de betekenis van je eigen leven niet in de werkelijkheid vindt maar in jezelf. Je staat vanuit jezelf in de wereld. Je ontdoen van geldende betekeniskaders is niet eenvoudig. Het is bovendien niet de oplossing maar de voorwaarde voor de oplossing. Die oplossing is dat je ooit, terugkijkend op je eigen leven, kunt stellen dat het betekenisvol is geweest, dat je jezelf bent geworden. Worden wie je bent zoals Marcel Legaut stelt in Devenir soi. (Legaut, 1981)
De ontmoeting met betekenisloosheid betekent dat je onzekerheid in het gezicht kijkt. Die onzekerheid is permanent. Het zoekproces kan niet eindigen in een definitieve bestemming. Het is een kwestie van voortdurend onderweg zijn. De weg als herberg. Ontwikkeling en dynamiek als existentie. Onze begrippen schieten tekort om onze eindbestemming te bevatten. Evenmin als we de oneindigheid van het heelal kunnen benoemen. Ons voorstellingsvermogen laat ons in de steek. Leven betekent dus ook leven met onvoltooidheid. Acceptatie dat “de” waarheid buiten ons bereik zal blijven. Evenmin als we “de” werkelijkheid kunnen omvatten. Wat rest is dat we met onze beelden van de werkelijkheid die werkelijkheid zo dicht mogelijk benaderen. Leven als een voortdurend pogen.
Dat pogen veronderstelt ruimte voor het buitengeslotene, voor wat niet past binnen onze geldende betekeniskaders. Uitingen die per definitie afwijkend zijn van wat we normaal achten. Zeggen wat nog niet gezegd is en wat zich niet leent voor ordening. Dat betekent het weerstaan van de krachten die aandringen op ordening. Initiatieven die niet organiseerbaar zijn, althans niet binnen onze opvattingen van rationaliteit. Open staan voor afbeeldingen die buiten ons voorstellingsvermogen liggen. Voor de bedenkers en constructeurs van vernieuwing houdt dat in vrijmoedigheid van spreken. Zeggen wat binnen onze betekeniskaders onzegbaar is. Een verwijzing naar parrhesia ligt voor de hand. Uitspreken wat gezegd moet worden, ook als dat als ongepast wordt ervaren omdat geldende kaders en structuren de maatstaf zijn geworden voor beoordeling van het nieuwe. Dat leidt tot het afwijzen van het nieuwe, enkel omdat het nieuw en afwijkend is. Het vraagt ook onafhankelijkheid en authenticiteit. Het benoemen van het buitengeslotene kan gemakkelijk als patroonverstorend worden ervaren. Het doorbreekt een cultuur van genoegzaamheid en vriendelijkheid. Vriendelijkheid die gebaseerd kan zijn op non-interventie: ik bemoei me niet met jou zolang jij je niet bemoeit met mij. Vriendelijkheid kan zo gemakkelijk een dekmantel worden voor behoud van het bestaande. Werken aan (systeem)verandering vereist dan ook de uitnodiging te weerstaan in een context van verdediging terecht te komen waarin het nieuwe moet worden verdedigd ten opzichte van het bestaande. Het vraagt een houding om vanuit je eigen overtuiging in het leven te staan. Het vraagt onwankelbaarheid die bestand is tegen “Remmers-in-vaste-dienst” die bestaande structuren overeind willen houden. Het vraagt inzet, ook wanneer er (nog) geen uitzicht is op resultaat. Dan rest slechts de vaste overtuiging van de noodzaak van verandering met in laatste instantie enkel de zekerheid die je in jezelf hebt gevonden.
Literatuur
Beyers Naude, Interview met Dorothe Sölle in Religieuze denkers in beeld, KRO, 1981
Braidotti, Rosi, Op doorreis. Nomadisch denken in de 21ste eeuw, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2004
Dedijn, Herman, Voorbij (de mislukking van) de Moderniteit?, verschenen in Paul Cortois & Guido van Heeswijck (red.), Religie onder kritiek. De plaats van Religie in de seculiere samenleving, Acco, 2016, p. 41 – 53.
Deleuze, Gilles en Guattari, Felix, Rizoom, Uitgever: Rizoom, 1998
Desmet, Mattias, Lacan’s Logic of Subjectivity, a walk on the graph of desire, OWL Press, 2019
Dürkheim von, Karlfried, Religieuze denkers in beeld, KRO, 1981
Dürkheim von, Karlfried, Cultuur van de stilte, Kluwer, 1972
Van Egmond, Een vorm van beschaving, Uitgeverij Christofoor –Zeist; 2e druk juni 2011
Van Egmond, Homo Universalis, 2019
Foucault, Michel, De Moed tot waarheid, Boom, 2011
Legaut, Marcel, Devenir soi, recherchez le sens de sa propre vie, Bibliotheque du Cerf,1981
Oosterling, Henk, Verzet in ecopanische tijden, Lontano, 2020
Oosterling, Henk, Waar geen wil is, is een weg, Boom, 2017
Pico della Mirandola, Rede over de menselijke waardigheid
Polanyi, M. (1962) Personal Knowledge: Towards a Post-critical Philosophy (London, Routledge).
Simon, Herbert, Models of bounded rationality, economic analysis and public policy, volume 1, Mit Press Ltd, 1984
Ransijn, Piet, Het open bewustzijn: de Chinese filosofie van het taoïsme
Deel 2: De terugkeer naar het open bewustzijn volgens ’de oude meester’ Laozi, in: Civis Mundi Digitaal, nr. 95, april 2020
Latour, Bruno en Serres, Michel, Conversations on Science, Culture and Time, University of Michigan Press, 1995
Verhaeghe, Paul, Identiteit, De Bezige Bij, 2015
Wagemans, Mathieu, Een Oceaan van Betekenisloosheid, een kritische analyse van beleid, politiek en wetenschap met een verwijzing naar de filosofie van Michel Serres, Digitalis, Utrecht, 2016
Wagemans Mathieu, Van een definiërend naar een energetisch wereldbeeld: begrippen en feiten als dragers van energie. Deel 1: Nieuw beleid past niet in bestaande kaders en vraagt een ander perspectief, Civis Mundi Digitaal nr 91, november 2019
van der Wal, G.A. De Omkering van de wereld, achtergronden van de milieucrisis en het zinloosheidsbesef, Ambo, 1996
*******************************
Een andere kijk op orde en chaos Deel IV
Collectief bewustzijn en veranderingsprocessen
In Civis Mundi, juninummer, nr 99
Door Mathieu Wagemans
In Deel I en II maakten we een beschouwende analyse van de moderniteit en benoemden we een aantal systeemgebreken. Deel III was gewijd aan de veranderingsopgave waar we voor staan. In dit Deel IV gaan we in op het veranderingsproces. We geven daarbij aandacht aan begrippen als betekenisgeving en bewustzijn. Bij processen van betekenisgeving maken we een onderscheid tussen het individuele en het collectieve niveau. In Deel IV richten we ons op hoe processen van betekenisgeving op collectief niveau verlopen. We staan stil bij wegen waarlangs definities kunnen institutionaliseren. In Deel V staat het individuele niveau centraal; de positie en rol van het individu in en bij ingrijpende veranderingsprocessen
De stap naar een ander wereldbeeld
Er is een breed levend besef dat we toe zijn aan een ander wereldbeeld. De overtuiging wordt intussen in grote kring gedeeld dat we niet kunnen volstaan met aanpassingen binnen het bestaande systeem van ordening en dat we op zoek moeten naar een nieuw fundament. Er wordt gepleit voor een tweede Verlichting. De eerste Verlichting bevrijdde de mens van afhankelijkheden die hij als vanzelfsprekend en dwingend ervoer. De mens kwam vanuit een onafhankelijke relatie tot de werkelijkheid te staan. Maar die vrijheid is weer ingeleverd voor nieuwe afhankelijkheden. Het betekeniskader van de moderniteit heeft ons in zijn greep gekregen. Kenbaarheid en maakbaarheid zijn uitgangspunt en het wereldbeeld van de moderniteit is daarop gegrondvest. We hebben de wereld aangepast aan de eisen van de technologie. Die tweede Verlichting is erop gericht dat we ons aan dat regime onttrekken. Dat houdt in dat we de regie weer in eigen hand nemen en niet langer pion zijn in veranderingsprocessen die met zichzelf aan de haal zijn gegaan. Dat is een lastige opgave, alleen al omdat we het betekeniskader van de moderniteit in sterke mate hebben geïnstitutionaliseerd. We zitten er stevig aan vast. We houden de problemen als het ware georganiseerd in stand. Dat betekeniskader heeft op tal van terreinen vooruitgang gebracht maar is aan vervanging toe omdat het eenzijdig is gericht op steeds verdere rationalisatie met verwaarlozing van wat niet rationeel is maar wel betekenisvol. Belangrijke waarden op ecologisch en sociaal-cultureel gebied staan onder druk en dreigen steeds verder te worden gemarginaliseerd. Nog meer moderniteit kan ons niet helpen maar de problemen eerder nog verder vergroten. Het betekeniskader van de moderniteit heeft echter nog weinig aan dwingende invloed verloren. We hebben dat betekeniskader krachtig geïnstitutionaliseerd zodat we de problemen als het ware georganiseerd in stand houden. Wij hebben de wereld gemodelleerd naar de uitgangspunten en eisen van de moderniteit. Dat wereldbeeld van de moderniteit hebben we geïnternaliseerd. We gedragen ons ernaar. De daarop gebaseerde routines ervaren we als vanzelfsprekend. We staan er nauwelijks bij stil. We zijn als het ware voorgeprogrammeerd en kunnen ons er moeilijk van losmaken. De krachten om een voorgeprogrammeerd leven te leiden zijn sterk.
Kenmerken van die voorprogrammering [MW1] zijn het eenheidsdenken en de daaruit voortvloeiende drang en dwang tot uniformering zoals we zagen in Deel I. Standaardisatie en harmonisatie waren nodig om goed de voordelen van technologie te kunnen benutten. En dus moest de werkelijkheid worden aangepast aan de eisen van de technologie. Maar niet alleen de technologie was oorzaak. In de overheidssfeer zag je vergelijkbare processen. We vinden het belangrijk dat burgers door de overheid gelijk worden behandeld, ook al kan hun situatie erg verschillen. Regels dienen voor iedereen te gelden. Dat heeft geleid tot een regelsysteem dat harmoniserend werkt. De mensen zijn niet gelijk maar voor de toepassing van regels construeren we een werkelijkheid waarin we de ambitie van gelijkheid overeind kunnen houden. En vervolgens worden we alsmaar gedwongen om onze formele constructie van de werkelijkheid aan te passen. We specificeren definities en verbijzonderen procedures, allemaal nodig omdat we onze illusie van maakbaarheid niet willen opgeven. De overheid wordt zo een bron van vervreemding waarbij pogingen om de vervreemding op te lossen uitmonden in steeds meer vervreemding.
Kort en goed, om gebruik te maken van de voordelen van de moderniteit was harmonisatie en standaardisatie nodig. Tegelijkertijd heeft de mens een toenemende behoefte om zich te ontwikkelen als individu. Dat vraagt ruimte en variatie en staat haaks op harmonisering. Er is sprake van een spanning tussen enerzijds een in economisch opzicht welvarend leven en een rijk leven in termen van een betekenisvol leven. Het opgeven van economische welvaart is echter lastig, gehecht als we zijn aan het wereldbeeld van de moderniteit. Het vraagt opoffering in materieel opzicht om ruimte te scheppen voor het niet-materiele, voor het betekenisvolle. Die ruimte, zo is een groeiende overtuiging, vinden we niet in de op materie gerichte wereld buiten onszelf. Onthechting van het materiële vraagt een verandering in onszelf zoals we in Deel V zullen zien.
De overstap naar een ander wereldbeeld is dus niet eenvoudig. We kunnen daarbij niet terugvallen op gebruikelijke processen vanuit een rationeel en instrumenteel perspectief. Toch is dat de gebruikelijke benadering van de instrumentele rationaliteit. We analyseren problemen en formuleren een gewenst beeld van de werkelijkheid. Vervolgens stellen we een plan op waarin we doelen en tussendoelen formuleren. We besluiten welke middelen we nodig hebben en we maken afspraken over wie wat moet doen. We onderscheiden in een logische volgorde een aantal stappen die we vervolgens uitvoeren. Tussentijds evalueren we om te kijken of we op het goede pad zitten. Veranderbaarheid is vanzelfsprekend en is voorondersteld. Nu leert de ervaring ook dat planning geen garantie geeft dat we de gewenste veranderingen ook daadwerkelijk kunnen realiseren. De werkelijkheid blijkt vaak wat ingewikkelder dan vooraf gedacht. De werkelijkheid gedraagt zich niet lineair en blijkt weerbarstig te zijn. De ervaring dat veranderen niet zo eenvoudig is, heeft de laatste decennia geleid tot niet-rationele benaderingen. Zeker wanneer we voor ingrijpende veranderingen staan kunnen we lang niet altijd vertrouwen op vooraf bedachte mechanismen. Veranderen was vaak een kwestie van door- en aanmodderen, van muddling through zoals Lindblom vijftig jaar geleden stelde.
De overtuiging groeide dat mensen moeten meebewegen. Er kwam steeds meer aandacht voor de betekenis van draagvlak en hoe dat kon worden bereikt. Open communicatie is belangrijk. We moeten mensen “meenemen” in het proces. Dat betekent voortdurende interactie. Verandering moet als het ware een construct worden van alle betrokkenen. Maar ook dergelijke zonder twijfel goedbedoelde aanpassingen zijn niet altijd succesvol. Draagvlak krijg je niet door slimme manipulatie met behulp van goed doordachte argumenten. Dat blijf je zitten in een context van belangen. Je probeert anderen van de noodzaak van verandering te overtuigen. Uitgangspunt is dan dat verandering lukt wanneer betrokkenen er het voordeel van inzien.
Wat kunnen we leren van de processen van modernisering?
Alvorens aandacht te geven aan wat nodig is en in te gaan op processen van bewustzijnsverruiming en bewustzijnsverdieping lijkt de vraag relevant wat we van het verleden kunnen leren. Het loont om inzicht te krijgen in hoe het wereldbeeld van de moderniteit dominant kon worden en bezit van ons heeft genomen. Hoe konden we mentaal voorgeprogrammeerd raken zodat vanzelfsprekendheden ons denken en doen gingen beheersen?
Interessant is in dat verband kennis te nemen van de filosofie van Foucault. Die stelt dat processen van disciplinering bezit van ons kunnen nemen zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Er ontstaan routines die we als vanzelfsprekend ervaren en die dus geen kritische beschouwing vragen. Wat vanzelf spreekt houdt zichzelf nu eenmaal in stand. We hebben onszelf vastgekluisterd aan patronen. We kunnen ons weliswaar bewust zijn van de eindigheid van de paden die we betreden maar verandering is geen optie. Dan stort onze schijnwereld in elkaar. In plaats daarvan houden we liever illusies in stand. Door vast te houden aan achterhaalde zekerheden kunnen we ons onttrekken aan de noodzaak tot ingrijpende verandering en aan het construeren van nieuwe zekerheden. En wellicht aan een wereldbeeld waarin we definitief afscheid moeten nemen van zekerheden.
Processen van disciplinering verlopen niet lineair maar er is sprake van vaak verfijnde mechanismen. Als voorbeeld de technologische vooruitgang. We hebben veel te danken aan nieuwe technologie maar de technologie vroeg daar een prijs voor. Ongemerkt zijn de verhoudingen omgekeerd. Technologie als instrument werd regisseur. De technologie is gaandeweg met ons op de loop gegaan. Dat kon gebeuren omdat we de techniek als een hulpmiddel zagen, een instrument. Maar dat instrument was geen dood instrument. Het had manipulerend vermogen. Manipulerend als term is hier bewust gekozen. Wat de techniek met ons denken en doen doet is vaak impliciet. Technologie oefent kracht uit maar het is een verborgen kracht die juist daardoor krachtig kan zijn. De impact ervan kan doorwoekeren, juist omdat we ons er niet goed van bewust zijn. Het beeld is vaak dat slechts hiërarchie en regels ons dirigeren en programmeren maar de techniek doet zijn werk ongemerkt en is daardoor gevaarlijker dan hiërarchie. Vergelijk de Nieuwe Actor Theorie van Latour. Die houdt in dat ook objecten werking kunnen hebben. Dat lijkt op het eerste gezicht wellicht een merkwaardige opvatting omdat we geneigd zijn een technisch hulpmiddel op te vatten als dode materie. Nog een stap verder is wanneer we technologie te hulp roepen als oplossing voor problemen die door de technologie worden veroorzaakt. Mestoverschotten in de intensieve veehouderij worden bijvoorbeeld vanuit de landbouw niet opgevat als systeemprobleem van een te ver doorgevoerde intensivering maar er is een onwrikbaar vertrouwen dat nieuwe technologie op het terrein van mestverwerking het probleem zal oplossen. Kortom, door te blijven vettrouwen op technologie kunnen we moeilijke vragen uit de weg gaan.
Zo verandert de werkelijkheid ongemerkt in een technologisch gedreven werkelijkheid. Die is voor ons vanzelfsprekend geworden waarbij we ons niet meer goed realiseren wat de impact ervan is. De consequentie is dat we ons als mens in een werkelijkheid hebben geplaatst waarin we zelf instrument van de techniek zijn geworden in plaats van omgekeerd. Dat is een ingrijpende verarming van ons menszijn. Ons betekeniskader worde gedomineerd door de techniek. We passen ons aan opdat we de mogelijkheden van de techniek kunnen benutten. We passen niet alleen de condities aan maar ook onszelf. Techniek wordt vanzelfsprekend en dus ook de condities waaronder de techniek kan worden toegepast. Dat is eigen aan het betekeniskader van de moderniteit. We zijn ons er niet goed van bewust. De voordelen van de techniek worden door ons zo sterk gewaardeerd en zijn met ander woorden zo betekenisvol dat de nadelen ervan niet de kracht hebben ons ervan bewust te maken. Gemak en genot staan voorop. Het leidt tot een cultuur van oppervlakkigheid, wellicht niet als keuze maar toch zeker als uitkomst van mentale programmeringsprocessen die ongemerkt hun kracht uitoefenen en werking hebben. Er is sprake van een paradox is. Door onze kennis en technologie zijn we in staat gebleken tot beïnvloeding van de werkelijkheid maar de prijs daarvoor is dat we ons ondergeschikt moesten maken aan de krachten die ons tot die beïnvloeding in staat stelden. Techniek als bron van vervreemding.
Het rationele en instrumentele denkkader heeft zo een nieuwe werkelijkheid geconstrueerd. In die werkelijkheid gelden andere wetten en regels dan in de dagelijkse praktijk en hoe we die ervaren. Interventies die zijn bedoeld om problemen aan te pakken hebben wellicht werking binnen die op rationaliteit gebaseerde werkelijkheid maar niet binnen de werkelijkheid zoals we die zelf dagelijks ervaren. Door interventies blijven de verschillen in stand. Vergelijk het beeld van een rizoom bij Deleuze. We schoffelen het onkruid weg zodra dit zich boven de grond vertoont maar het ondergrondse worstelstelsel blijft onaangetast. We repareren een afwijkend en gemankeerd beeld van de werkelijkheid met interventies die de onderliggende problemen onaangetast laten. Wanneer rationaliteit het probleem is helpt nog meer van eenzelfde rationaliteit niet om dat probleem op te lossen. Het rationaliteitsbegrip zelf is aan verandering toe. Zolang we bestaande concepten van rationaliteit overeind houden, belemmeren we onszelf om de overstap te maken naar de constructie van een nieuwe werkelijkheid. Weliswaar heeft ook die nieuwe werkelijkheid het karakter van een afbeelding maar het is een afbeelding die we ervaren als betekenisvoller en die dus dichter bij onze beleving ligt.
Naar een ander wereldbeeld
Die overstap naar een nieuw wereldbeeld is dus lastig. We vinden die verandering niet wanneer we binnen het thans geldende formele betekeniskader blijven. Een verwijzing ligt voor de hand naar de veel geciteerde uitspraak van Einstein die stelt dat we problemen niet oplossen met behulp van en binnen de kaders die de problemen hebben veroorzaakt. We moeten de ruimte daarbuiten verkennen. Dat kan niet binnen bestaande institutionele kaders omdat die uitdrukking vormen van bestaande betekeniskader. Maar daarbuiten treden is lastig. We zijn zo druk binnen het wereldbeeld van de moderniteit dat we nauwelijks tijd hebben voor een moment van bezinning. We zitten vast aan betekeniskader. We zijn gewikkeld in een strijd om te overleven. De weg die we kiezen is de weg van het economisch model. Er moet groei zijn. Zonder groei geen continuïteit. Maar met deze vorm van groei vergroten we het probleem zonder dat we ons ervan bewust zijn. Dat is zeldzaam sprekend in beeld gebracht door Francisco Goya.
Het is het beeld van twee mannen die met knuppels een conflict uitvechten. Ze staan reeds tot hun knieën in het drijfzand en met iedere slag die ze elkaar toebrengen zinken ze dieper weg. Michel Serres zegt hiervan dat ze door het gevecht toewerken naar hun eigen gezamenlijke begrafenis in het drijfzand. Het schilderij illustreert hoe we zo druk bezig kunnen zijn met oplossing van problemen dat we geen besef meer hebben van de context waarin we leven. Zo is het ook met ons huidige systeem. We willen groei en met ieder stap voorwaarts vergroten we het eigen probleem. Ieder stap voorwaarts brengt ons dichter bij de afgrond. We willen wellicht graag anders maar lopen voortdurend het risico symptomen te bestrijden omdat we vastzitten aan denk- en handelingspatronen die ons doen en laten bepalen. Het betekeniskader van de moderniteit dwingt steeds weer stappen te zetten in de verkeerde richting. Om een ander beeld te gebruiken, het is alsof de opvarenden op een zinkend schip bereid zijn hun eigen zwemvest te verkopen en zo (nog) meer geld te kunnen verdienen. De hebzucht wint het van de drang tot overleven.
De overtuiging leeft breed dat de noodzakelijke verandering van ons vraagt dat we ons bewustzijn verbreden en verdiepen. We moeten ons bewust worden van de noodzaak de overstap te maken naar een nieuw wereldbeeld. Dat houdt in dat we onze eigen routines en vanzelfsprekendheden tegen het licht houden en ons gaan realiseren dat die het bestaande wereldbeeld in stand houden. De signalen voor een dergelijke overgang zijn er al langer. Desmet wijst bijvoorbeeld op het exponentieel groeiend gebruik van psychofarmaca en het epidemisch karakter van de diagnose burn-out. Kennelijk is er iets mis met de mogelijkheid voor mensen binnen het betekeniskader van de moderniteit een betekenisvol leven te leiden. Materiele welvaart is geen garantie voor een leven dat men als betekenisvol ervaart.
Een ander wereldbeeld betekent dat we anders naar de wereld kijken. We moeten ons bewust worden van de negatieve effecten en van de noodzaak van ingrijpende verandering. Ook moeten we ons gaan realiseren dat een ander wereldbeeld een andere opstelling vraagt van onszelf. We moeten ons gaan verhouden tot een andere werkelijkheid. Dat betekent ook dat we ons zelfbeeld moeten veranderen. We gaan eerst in op betekenisgeving. Aansluitend komt het bewustzijn aan de orde.
Processen van betekenisgeving
We geven betekenis aan de werkelijkheid maar hoe ontstaan betekenissen? Hoe verloopt ons denken? Hoe verlopen processen van betekenisgeving? We kunnen verwijzen naar onze opvoeding en opleiding waarin we ons begrippen eigen maken of voorgeschreven krijgen. Maar het proces zelf is, Deleuze volgend, een tamelijk wanordelijk en onvoorspelbaar proces. We kunnen het proces rationaliseren maar die rationalisatie is een constructie achteraf. Het werkelijke proces zelf is een proces van associaties, begrippen, gedachteflitsen, intuïties en invallen. De betekenis die we toekennen aan de werkelijkheid vinden we niet in de werkelijkheid maar die zit in onszelf zoals we in Deel I stelden. Dat proces van betekenisvorming wordt op tal van manieren door externe krachten beïnvloed maar we hanteren als vooronderstelling dat wij het uiteindelijk zelf zijn die tot betekenisgeving komen. Evenmin als bij ons gevoelsleven kunnen we rationeel op het spoor komen waarvan het wezen irrationeel is. We kunnen boosheid rationeel en analytisch ontleden in fasen van ontstaan en in niveaus van intensiteit maar daarmee dringen we niet door tot het wezen van boosheid. We geven dan slechts aandacht aan uitingsvormen van boosheid.
Relevant is verder dat we betekenisgeving hebben geïnstitutionaliseerd. We hebben als het ware de regie erover overgedragen aan instituties. Dat betekent de meest krachtige verankering van processen die denkbaar is. En juist dat maakt de verandering lastig. Institutionalisering betekent dat de krachten van instandhouding en repetitie sterk zijn. In plaats daarvan is creativiteit nodig en creativiteit doet een beroep op voorstellingsvermogen, denken buiten bestaande kaders. We hebben nieuwe concepten nodig om ons een betekenisvolle werkelijkheid voor te stellen. Dat is een werkelijkheid waarin betekenissen door elkaar dwarrelen en op onvoorspelbare momenten en onder onvoorspelbare condities condenseren in betekeniskaders of juist, integendeel, onderlinge bindingen verliezen. Het vraagt ook dat we thans dominante denkkaders zoals lineaire oorzaak-gevolg-relaties minder gewicht geven en open staan voor heel andere relatievormen. Datzelfde geldt voor onze neiging om redenerend tegemoet te treden wat niet beredeneerbaar is. In het wereldbeeld van de moderniteit staat de ratio centraal maar voor verandering moeten we oog krijgen voor het irrationele, voor wat zich niet laat kennen via redeneerlijnen. We hebben nieuwe verhalen nodig, zowel om onze praktijken te kunnen begrijpen als om nieuwe vergezichten te kunnen construeren.
Hoe ziet het wereldbeeld eruit vanuit het perspectief van bewustzijn en bewustwording?
Eerder beschreef ik de werkelijkheid met ruimtelijke begrippen. (Wagemans, 2019). Het is een wereldbeeld waarin betekenissen met duizelingwekkende snelheden door en naast elkaar bewegen, voortdurend verbindingen aangaan en verbindingen ontbinden. We kunnen ons denken niet goed ordenen. Gedachten flitsen door ons hoofd. Wanneer we met nieuwe situaties te maken krijgen zoeken we naar ordening. Wat betekent het? Of beter gezegd, welke betekenis moeten we eraan toekennen? Betekeniskaders die hun betekenis verliezen, uitdoven als het ware. Tegelijkertijd het ontstaan van nieuwe betekeniskaders. Die kunnen een tijdelijk karakter hebben maar ze kunnen ook winnen aan zwaarte, aan energie, omdat ze onomstreden worden geacht in de beleving van velen. Ze kunnen zoveel aan zwaarte winnen dat ze geïnstitutionaliseerd raken. De onderliggende betekenissen worden niet meer bewust beleefd maar vanzelfsprekend geacht.
Het is een beeld van de werkelijkheid waarin beelden van de werkelijkheid permanent door elkaar bewegen. Beelden vat ik daarbij op als betekenisconstructies. Ze hebben naar buiten toe een waarneembare verschijningsvorm maar ze hebben ook een binnenkant die betrekking heeft op de interne dynamiek. Die binnenkant omvat het discours, het complex van uitgangspunten vooronderstellingen en vanzelfsprekendheden die de interne communicatie beheersen. Vorm en taligheid zijn in elkaar vervlochten. Ze kunnen een korte levensduur hebben maar ze kunnen ook stevigheid krijgen doordat beelden door velen worden gedeeld. Of die zoveel aantrekkingskracht hebben dat ze niet langer onderwerp van discussie zijn maar drager worden van steeds meer energie. De beelden verharden. Ze worden materie. Samen met andere beelden vormen ze een overkoepelend perspectief op de werkelijkheid. Er ontstaan verbindingen tussen afzonderlijke definities. Ze gaan een betekeniskader vormen. Dat is een belangrijke stap. Zo belangrijk zelfs dat Polanyi stelde: “All particulars become meaningless if we lose sight of the pattern which they jointly constitute”. Ze vallen niet samen met de werkelijkheid maar het perspectief blijft een afbeelding. Dat een perspectief wordt omarmd als vanzelfsprekend doet daar niet aan af.
Een vergelijking ligt voor de hand van het materiebeeld in de fysica. Mogelijke definities die als gedachteflitsen opkomen en onmiddellijk worden verworpen zijn als moleculen in een gas. Er is sprake van grote beweeglijkheid en vluchtigheid zonder er structuren zijn te onderkennen. Definities c.q. betekenisconstructies kunnen zwaarte krijgen omdat we ze relevant vinden en door anderen worden gedeeld. Ze worden zwaar door de betekenis die we eraan toekennen. Ze worden geladen met energie. Ze verdichten. Er ontstaat enige structuur. Nog een stap verder is wanneer definities alsmaar breder worden gedeeld. De verdichting neemt toe. Gas gaat over in vloeistof. Neemt de zwaarte nog verder toe doordat definities de status van vanzelfsprekendheid krijgen, dan wordt de zwaarte zo groot dat er vaste materie ontstaat. Definities worden vanzelfsprekend. Ze vormen geen onderwerp meer van beschouwing, juist omdat ze breed en krachtig zijn aanvaard. Denk bijvoorbeeld aan definities zoals die in wetten zijn vastgelegd. En deze materie kan nog verder verharden. Er kan sprake zijn van verstening in dogmatische en rigide denkkaders. Voorstellen voor verandering slaan dan stuk op de klippen van onze vanzelfsprekendheden.
De overgang van gedachteflitsen naar geïnstitutionaliseerde betekenissen, van gas naar materie, is slechts te begrijpen door nader te kijken naar onze processen van betekenisgeving. Welke krachten zijn daarop van invloed? In de praktijk van alledag zijn tal van processen waarneembaar die onderling sterk kunnen verschillen. We kennen allemaal de ervaring dat mensen die getuigen zijn van een aanrijding van een fietser door een auto een uiteenlopende beschrijving ervan geven. De een zal de kleur van de auto vermelden, de ander zal rapporteren over de schuld of onschuld van de chauffeur. Weer een ander zal de nadruk leggen op de onveiligheid van het kruispunt waar al zo aak ongelukken zijn gebeurd. Of op het wel of niet snel ter plaatse zijn van de politie. Vergelijk de film Rashomon waarin geheel verschillende beschrijvingen worden gegeven van een misdrijf dat zou hebben plaatsgevonden.
Een ander punt is dat het nogal verschil kan maken wie de constructeur van een definitie of een beeld is. Een opvatting tijdens een verjaardagsfeest heeft een andere zwaarte dan wanneer die tijdens een zitting van de strafrechter wordt geuit. Het verschil kunnen we duiden in termen van de consequenties die een definitie heeft. Die is sterk afhankelijk van de omstandigheden en context waarin die wordt geuit. Neem bijvoorbeeld de rol van de pers. De pers als betekeniscreator. Het maakt nogal verschil voor de zwaarte van een definitie of van een beeld wanneer dat door een individu word beleefd of dat het beeld de voorpagina haalt. Zo beschouwd beschikt de pers over veel vermogen om betekenissen te doen condenseren. De beelden krijgen zwaarte. De pers als condensator van betekenissen.
Een ander voorbeeld is de politiek waar men elkaar graag en stevig vastpint op ooit eerder geuite definities. Verandering van standpunt kan dan gemakkelijk worden opgevat als een gebrek aan standvastigheid. In de reclamewereld zien we dat het leggen van associaties krachtige werking kan hebben. Een product wordt gekoppeld aan een kwaliteitsbeeld. Het beeld van aantrekkelijkheid. Bij een reclamefilm voor koffie zie je nooit gezinsleden die op de achtergrond een hevig conflict uitvechten. De context versterkt de boodschap. Beelden kunnen vervolgens onderdeel van systemen worden waardoor ze vanzelfsprekende invloed krijgen. Beelden krijgen het karakter van instituties. Ze hebben werking omdat er gevolgen aan worden verbonden. De overheid en de rechtspraak zijn zo beschouwd creator van geïnstitutionaliseerde betekenisconstructies. Objecten als geobjectiveerde subjectiviteit.
De rol van collectief bewustzijn bij systeemverandering
Ons betekeniskader kan worden opgevat als het resultaat van zowel collectief aangereikte c.q. opgelegde betekenissen als individuele constructies. Dat onderscheid is belangrijk. Het raakt aan de vraag in hoeverre we vrij zijn ons eigen wereldbeeld te vormen dan wel die vrijheid (moeten) inleveren omdat we gehouden zijn aan betekenissen die in een samenleving dominant zijn. In welke mate kunnen we onszelf worden en in welke mate is er sprake van processen van dressering waardoor we worden voorgeprogrammeerd? En hoe kunnen we ons aan collectieve dressuur onttrekken?
Nu lijkt het erop dat we in onze vrije samenleving waarin vrijheid van meningsvorming een groot goed is, vrij zijn om onze eigen weg te gaan. Maar dat is bij nadere beschouwing allerminst vanzelfsprekend. De krachten van collectivisering en harmonisering zijn sterk. Er gelden ordeningen in termen van betekenisgeving die we niet kunnen ontkennen. We worden geboren in een wereld inclusief de daarin geldende programmatuur. De werkelijkheid is al voorgeprogrammeerd. We worden gedresseerd zonder dat we ons dat realiseren. Wie bijvoorbeeld raadslid wordt, merkt hoe zeer het binnen het openbaar bestuur geldende betekeniskader dwingend is. Procedures en protocollen beperken de vrijheid van meningsuiting. Dressering raakt ook raadsleden. Je hebt je te gedragen binnen gedetailleerd uitgewerkte regels, gedragspatronen en informele normen die minstens zo dwingend kunnen zijn.
Hetzelfde geldt voor het rationeel-economisch en technologisch gekleurd betekeniskader dat dominant is binnen de moderniteit. Het economische weegt zwaar. Hoe het met een samenleving gaat, wordt in onze beeldvorming voor een belangrijk deel bepaald door economische maatstaven. Denk aan het bruto-nationaal product, de verhouding tussen import en export, de stijging van de productiviteit, de werkgelegenheid en de inflatie. Het economisch-technologisch perspectief is dominant en zonder dat we ons dat realiseren zijn we gevormd door dit betekeniskader. Het was bedoeld om ons te bevrijden maar heeft bezit van ons genomen. Zie Morin die waarschuwt voor processen waardoor ideeën ons kunnen gaan beheersen.
Verandering van wereldbeeld vraagt andere praktijken. Door onze praktijken en de daaraan ten grondslag liggende waarden bevestigen we het bestaande wereldbeeld steeds weer. We zijn ongemerkt afhankelijk geworden van onze praktijken. We willen wellicht graag anders maar we zitten aan onze praktijken vast. We willen duurzaamheid maar de krachten zijn gericht op bevestiging en herhaling van het bestaande systeem. Dat heeft gevolgen voor de vraag hoe we tot de noodzakelijke verandering kunnen komen. Hoe moet je de systeemkrachten doorbreken? Er is een groeiend besef dat systeemverandering individueel moet beginnen. We willen de overstap maken naar een ander systeem maar de tegenkrachten zijn sterk. De verandering moet dus plaatsvinden ondanks het bestaande systeem. Bovendien ligt er niet een uitgewerkt plan voor een nieuw systeem. Dat moet nog worden geconstrueerd en op uitvoerbaarheid getest. We kunnen dus een sterke motivatie voor verandering hebben zonder dat er sprake is van een uitgewerkt einddoel. We komen later terug op het onderscheid tussen veranderingsprocessen binnen systemen en processen en systeemverandering en op de daarvoor noodzakelijke procescondities. Hier is van belang dat een andere oriëntatie nodig is. Die moet individueel beginnen. We moeten de noodzaak van verandering individueel doorleven. Het vraagt overtuiging en kracht om de verandering in gang te zetten en vooral ook vol te houden.
Van Egmond benadrukt dat we ons de verandering zelf moeten eigen maken. Dat betekent dat we de collectieve krachten die tot harmonisatie dwingen moeten weerstaan. We moeten onszelf transformeren van geprogrammeerd object naar subject dat zich bewust wordt van zijn eigenheid en zijn denken en handelen in overeenstemming wil brengen met het beeld dat hij zich van zichzelf heeft gevormd. Om ingrijpende processen van verandering te doorstaan is een sterke en diep verankerde overtuiging en motivering nodig. Een ander wereldbeeld betekent dat we onszelf opnieuw moeten programmeren en positioneren binnen dat nieuwe wereldbeeld. Wat vraagt het van ons? En zijn we tot die inzet bereid? Zoals Oosterling stelt:
“Problemen adresseren in het aangezicht van gezagsdragers en dwarse waarheden verkondigen ten overstaan van waarheidsdragers is niet de favoriete bezigheid van mensen die van hen afhankelijk zijn.”
Afstand nemen van het wereldbeeld dat in de moderniteit centraal staat is dus geen eenvoudige opgave. Het betekeniskader van de moderniteit is krachtig en laat zich niet gemakkelijk opzij drukken. De moderne mens is gewend het leven te leiden dat van hem wordt verwacht. Er ligt vaak geen bewuste keuze aan ten grondslag. Dressering gaat vanzelf. Die informele krachten kunnen minstens zo sterk zijn als de formele regels en wetten. Die kun je nog proberen te ontwijken. Maar afwijken van informele regels en vanzelfsprekendheden is niet aantrekkelijk. Je hebt je te gedragen. Er is sprake van een paradox. De moderniteit was gebaseerd op de Verlichting waarin niet langer wereldlijke en kerkelijke machten bepalend waren. Maar de moderniteit heeft geresulteerd in een wereldbeeld dat eveneens stevige beperkingen kent op het vlak van ruimte voor eigen ontwikkeling. Er zijn stevige verwachtingen over hoe je je hebt te gedragen. Het complex van technologie en economie heeft ons als subjecten getransformeerd tot objecten die met de stroom meedrijven. Verandering van wereldbeeld houdt in dat we verworvenheden moeten prijsgeven die we koesteren. Luxe heeft zo zijn voordelen. Verandering van wereldbeeld en afwijken van het geldende wereldbeeld vraagt een stevige prijs. De moderniteit heeft bezit van ons genomen. Naarmate het harmonische sterker wordt beleefd is afwijken ervan lastiger. De structuren zijn dwingend en tegelijkertijd krijgen we er moeilijk vat op omdat ze impliciet zijn. We zijn ons maar zeer gedeeltelijk bewust van onze eigen positie in de werkelijkheid van de moderniteit. We zijn onbewust voorgeprogrammeerd het leven te leven dat past binnen de stijlen van de moderniteit. We komen vanwege het impliciete karakter niet aan onszelf toe. We realiseren ons niet de krachten van de mentale programmering. Gebruik van algoritmen kan bijvoorbeeld tot consequentie hebben dat bestaande praktijken worden gecodeerd en programmatische werking krijgen. In zijn uiterste consequentie worden we voorgeprogrammeerd te herhalen wat we in het verleden deden.
Nu kan dat gemakkelijk het beeld oproepen dat we betrekkelijk willoos het betekeniskader van de moderniteit aanvaarden. Dat beeld behoeft nuancering. Een tweetal voorbeelden als toelichting. In Deel I stelden we dat er tussen het formele betekeniskader van de overheid en de werkelijkheid zoals die door burgers wordt beleefd aanmerkelijke verschillen kunnen bestaan. Maar we stelden ook dat de grens tussen beide doorlaatbaar is. Via herformulering en manipulatie van betekenisgeving proberen burgers hun wensen en zorgen zodanig te presenteren dat ze in aanmerking komen voor subsidies of belastingheffing en strafoplegging kunnen ontgaan. Een tweede voorbeeld is organisatiekundig van aard. Binnen een bureaucratische organisatie is macht onbespreekbaar. Wie baas is bakt nu eenmaal koek. Werkweigering betekent al gauw het einde van een dienstverband. Onderzoek binnen een dienstonderdeel van het Nederlandse Ministerie van Landbouw toonde mechanismen waarbij de formele machtsverdeling symbolisch werd bevestigd waardoor de top van de organisatie geen reden had zich met de uitvoering te bemoeien. Dat gaf vervolgens medewerkers de ruimte om hun eigen voorkeuren te volgen, ook als zij daarmee in strijd handelden met formele richtlijnen. De spanning die dat opleverde binnen de formele structuren werd “opgelost” doordat men de indruk wekte dat men deed wat men werd verondersteld te doen. Men gaf geen aanleiding aan de top van het Ministerie om te interveniëren. Juist daardoor had men in de praktijk de ruimte om de eigen overtuigingen en voorkeuren te volgen. Naast het formele lineaire bureaucratische model was sprake van een tweede machtsverdeling waarin men zelf bepaalde hoe men het werk uitvoerde, ook als dat in strijd was met formele regels. De symbolische bevestiging had als doel af te kunnen wijken van formele opdrachten zonder dat dit tot represailles leidde.
Wagemans, 2010
Enkele quotes:
“Als Den Haag vraagt wat ervan terecht is gekomen, sturen we Den Haag een brief dat we er voldoende aandacht aan hebben besteed.”
“We geven een antwoord waar Den Haag mee uit de voeten kan en waar we zelf ook mee uit de voeten kunnen.”
“De vraagstelling uit Den Haag was zo algemeen dat je niet echt hoefde te liegen om een positief verhaal te vertellen.”
Het mechanisme is dat er ruimte is voor obstructie zolang die zich maar niet uit als obstructie. Men speelt het formele spel mee om er vervolgens van af te kunnen wijken.
Tot slot
We verkenden in Deel IV hoe collectieve processen van betekenisgeving verlopen en hoe die ingrijpende veranderingen kunnen frustreren. Dat verzet kan zich uiten in manifest verzet maar er kan ook sprake zijn van een fijnzinnig spel van verzet waarin de illusie van verandering slechts symbolisch wordt bevestigd. Verder komt naar voeren dat communicatie een manipulatief karakter kan hebben, gericht op beïnvloeding van de beeldvorming. In deel V gaan we in op vragen rond bewustzijn en bewustwording op individueel niveau.
Literatuur
Deleuze, Gilles en Guattari, Felix, What is philosophy?, Columbia University Press, 1996
Van Egmond, Homo Universalis, Moreel kompas voor een nieuwe Europese renaissance, De Geus, 2019
Latour, Bruno, Reassembling the social, an introduction to New Actor Theory, Oxford University Press, 2007
Lindblom, Charles, The Science of "Muddling Through", Public Administration Review, Vol. 19, No. 2 (Spring, 1959), pp. 79-8
Oosterling, Henk, Waar geen wil is, is een weg, Boom, 2017
Polanyi, M. (1962) Personal Knowledge: Towards a Post-critical Philosophy, Routledge
Wagemans, M.C.H. Voor de Verandering, een op ervaringen gebaseerde studie naar de spanning tussen de theorie en de praktijk van het besturen, Dissertatie, Wageningen, 1987
Wagemans, De dressering van raadsleden, essay, januari 2018, www.ontganiseren.nl , www.eutopinanen.nl
Wagemans, Van een definiërend naar een energetisch wereldbeeld, begrippen en feiten als dragers van energie, Deel 1 en 2, in: Civis Mundi, nr 91, nov 2019
********************************
Een andere kijk op orde en chaos Deel IV
Collectief bewustzijn en veranderingsprocessen
Door Mathieu Wagemans
In Deel I en II maakten we een beschouwende analyse van de moderniteit en benoemden we een aantal systeemgebreken. Deel III was gewijd aan de veranderingsopgave waar we voor staan. In dit Deel IV gaan we in op het veranderingsproces. We geven daarbij aandacht aan begrippen als betekenisgeving en bewustzijn. Bij processen van betekenisgeving maken we een onderscheid tussen het individuele en het collectieve niveau. In Deel IV richten we ons op hoe processen van betekenisgeving op collectief niveau verlopen. We staan stil bij wegen waarlangs definities kunnen institutionaliseren. In Deel V staat het individuele niveau centraal; de positie en rol van het individu in en bij ingrijpende veranderingsprocessen
De stap naar een ander wereldbeeld
Er is een breed levend besef dat we toe zijn aan een ander wereldbeeld. De overtuiging wordt intussen in grote kring gedeeld dat we niet kunnen volstaan met aanpassingen binnen het bestaande systeem van ordening en dat we op zoek moeten naar een nieuw fundament. Er wordt gepleit voor een tweede Verlichting. De eerste Verlichting bevrijdde de mens van afhankelijkheden die hij als vanzelfsprekend en dwingend ervoer. De mens kwam vanuit een onafhankelijke relatie tot de werkelijkheid te staan. Maar die vrijheid is weer ingeleverd voor nieuwe afhankelijkheden. Het betekeniskader van de moderniteit heeft ons in zijn greep gekregen. Kenbaarheid en maakbaarheid zijn uitgangspunt en het wereldbeeld van de moderniteit is daarop gegrondvest. We hebben de wereld aangepast aan de eisen van de technologie. Die tweede Verlichting is erop gericht dat we ons aan dat regime onttrekken. Dat houdt in dat we de regie weer in eigen hand nemen en niet langer pion zijn in veranderingsprocessen die met zichzelf aan de haal zijn gegaan. Dat is een lastige opgave, alleen al omdat we het betekeniskader van de moderniteit in sterke mate hebben geïnstitutionaliseerd. We zitten er stevig aan vast. We houden de problemen als het ware georganiseerd in stand. Dat betekeniskader heeft op tal van terreinen vooruitgang gebracht maar is aan vervanging toe omdat het eenzijdig is gericht op steeds verdere rationalisatie met verwaarlozing van wat niet rationeel is maar wel betekenisvol. Belangrijke waarden op ecologisch en sociaal-cultureel gebied staan onder druk en dreigen steeds verder te worden gemarginaliseerd. Nog meer moderniteit kan ons niet helpen maar de problemen eerder nog verder vergroten. Het betekeniskader van de moderniteit heeft echter nog weinig aan dwingende invloed verloren. We hebben dat betekeniskader krachtig geïnstitutionaliseerd zodat we de problemen als het ware georganiseerd in stand houden. Wij hebben de wereld gemodelleerd naar de uitgangspunten en eisen van de moderniteit. Dat wereldbeeld van de moderniteit hebben we geïnternaliseerd. We gedragen ons ernaar. De daarop gebaseerde routines ervaren we als vanzelfsprekend. We staan er nauwelijks bij stil. We zijn als het ware voorgeprogrammeerd en kunnen ons er moeilijk van losmaken. De krachten om een voorgeprogrammeerd leven te leiden zijn sterk.
Kenmerken van die voorprogrammering [MW1] zijn het eenheidsdenken en de daaruit voortvloeiende drang en dwang tot uniformering zoals we zagen in Deel I. Standaardisatie en harmonisatie waren nodig om goed de voordelen van technologie te kunnen benutten. En dus moest de werkelijkheid worden aangepast aan de eisen van de technologie. Maar niet alleen de technologie was oorzaak. In de overheidssfeer zag je vergelijkbare processen. We vinden het belangrijk dat burgers door de overheid gelijk worden behandeld, ook al kan hun situatie erg verschillen. Regels dienen voor iedereen te gelden. Dat heeft geleid tot een regelsysteem dat harmoniserend werkt. De mensen zijn niet gelijk maar voor de toepassing van regels construeren we een werkelijkheid waarin we de ambitie van gelijkheid overeind kunnen houden. En vervolgens worden we alsmaar gedwongen om onze formele constructie van de werkelijkheid aan te passen. We specificeren definities en verbijzonderen procedures, allemaal nodig omdat we onze illusie van maakbaarheid niet willen opgeven. De overheid wordt zo een bron van vervreemding waarbij pogingen om de vervreemding op te lossen uitmonden in steeds meer vervreemding.
Kort en goed, om gebruik te maken van de voordelen van de moderniteit was harmonisatie en standaardisatie nodig. Tegelijkertijd heeft de mens een toenemende behoefte om zich te ontwikkelen als individu. Dat vraagt ruimte en variatie en staat haaks op harmonisering. Er is sprake van een spanning tussen enerzijds een in economisch opzicht welvarend leven en een rijk leven in termen van een betekenisvol leven. Het opgeven van economische welvaart is echter lastig, gehecht als we zijn aan het wereldbeeld van de moderniteit. Het vraagt opoffering in materieel opzicht om ruimte te scheppen voor het niet-materiele, voor het betekenisvolle. Die ruimte, zo is een groeiende overtuiging, vinden we niet in de op materie gerichte wereld buiten onszelf. Onthechting van het materiële vraagt een verandering in onszelf zoals we in Deel V zullen zien.
De overstap naar een ander wereldbeeld is dus niet eenvoudig. We kunnen daarbij niet terugvallen op gebruikelijke processen vanuit een rationeel en instrumenteel perspectief. Toch is dat de gebruikelijke benadering van de instrumentele rationaliteit. We analyseren problemen en formuleren een gewenst beeld van de werkelijkheid. Vervolgens stellen we een plan op waarin we doelen en tussendoelen formuleren. We besluiten welke middelen we nodig hebben en we maken afspraken over wie wat moet doen. We onderscheiden in een logische volgorde een aantal stappen die we vervolgens uitvoeren. Tussentijds evalueren we om te kijken of we op het goede pad zitten. Veranderbaarheid is vanzelfsprekend en is voorondersteld. Nu leert de ervaring ook dat planning geen garantie geeft dat we de gewenste veranderingen ook daadwerkelijk kunnen realiseren. De werkelijkheid blijkt vaak wat ingewikkelder dan vooraf gedacht. De werkelijkheid gedraagt zich niet lineair en blijkt weerbarstig te zijn. De ervaring dat veranderen niet zo eenvoudig is, heeft de laatste decennia geleid tot niet-rationele benaderingen. Zeker wanneer we voor ingrijpende veranderingen staan kunnen we lang niet altijd vertrouwen op vooraf bedachte mechanismen. Veranderen was vaak een kwestie van door- en aanmodderen, van muddling through zoals Lindblom vijftig jaar geleden stelde.
De overtuiging groeide dat mensen moeten meebewegen. Er kwam steeds meer aandacht voor de betekenis van draagvlak en hoe dat kon worden bereikt. Open communicatie is belangrijk. We moeten mensen “meenemen” in het proces. Dat betekent voortdurende interactie. Verandering moet als het ware een construct worden van alle betrokkenen. Maar ook dergelijke zonder twijfel goedbedoelde aanpassingen zijn niet altijd succesvol. Draagvlak krijg je niet door slimme manipulatie met behulp van goed doordachte argumenten. Dat blijf je zitten in een context van belangen. Je probeert anderen van de noodzaak van verandering te overtuigen. Uitgangspunt is dan dat verandering lukt wanneer betrokkenen er het voordeel van inzien.
Wat kunnen we leren van de processen van modernisering?
Alvorens aandacht te geven aan wat nodig is en in te gaan op processen van bewustzijnsverruiming en bewustzijnsverdieping lijkt de vraag relevant wat we van het verleden kunnen leren. Het loont om inzicht te krijgen in hoe het wereldbeeld van de moderniteit dominant kon worden en bezit van ons heeft genomen. Hoe konden we mentaal voorgeprogrammeerd raken zodat vanzelfsprekendheden ons denken en doen gingen beheersen?
Interessant is in dat verband kennis te nemen van de filosofie van Foucault. Die stelt dat processen van disciplinering bezit van ons kunnen nemen zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Er ontstaan routines die we als vanzelfsprekend ervaren en die dus geen kritische beschouwing vragen. Wat vanzelf spreekt houdt zichzelf nu eenmaal in stand. We hebben onszelf vastgekluisterd aan patronen. We kunnen ons weliswaar bewust zijn van de eindigheid van de paden die we betreden maar verandering is geen optie. Dan stort onze schijnwereld in elkaar. In plaats daarvan houden we liever illusies in stand. Door vast te houden aan achterhaalde zekerheden kunnen we ons onttrekken aan de noodzaak tot ingrijpende verandering en aan het construeren van nieuwe zekerheden. En wellicht aan een wereldbeeld waarin we definitief afscheid moeten nemen van zekerheden.
Processen van disciplinering verlopen niet lineair maar er is sprake van vaak verfijnde mechanismen. Als voorbeeld de technologische vooruitgang. We hebben veel te danken aan nieuwe technologie maar de technologie vroeg daar een prijs voor. Ongemerkt zijn de verhoudingen omgekeerd. Technologie als instrument werd regisseur. De technologie is gaandeweg met ons op de loop gegaan. Dat kon gebeuren omdat we de techniek als een hulpmiddel zagen, een instrument. Maar dat instrument was geen dood instrument. Het had manipulerend vermogen. Manipulerend als term is hier bewust gekozen. Wat de techniek met ons denken en doen doet is vaak impliciet. Technologie oefent kracht uit maar het is een verborgen kracht die juist daardoor krachtig kan zijn. De impact ervan kan doorwoekeren, juist omdat we ons er niet goed van bewust zijn. Het beeld is vaak dat slechts hiërarchie en regels ons dirigeren en programmeren maar de techniek doet zijn werk ongemerkt en is daardoor gevaarlijker dan hiërarchie. Vergelijk de Nieuwe Actor Theorie van Latour. Die houdt in dat ook objecten werking kunnen hebben. Dat lijkt op het eerste gezicht wellicht een merkwaardige opvatting omdat we geneigd zijn een technisch hulpmiddel op te vatten als dode materie. Nog een stap verder is wanneer we technologie te hulp roepen als oplossing voor problemen die door de technologie worden veroorzaakt. Mestoverschotten in de intensieve veehouderij worden bijvoorbeeld vanuit de landbouw niet opgevat als systeemprobleem van een te ver doorgevoerde intensivering maar er is een onwrikbaar vertrouwen dat nieuwe technologie op het terrein van mestverwerking het probleem zal oplossen. Kortom, door te blijven vettrouwen op technologie kunnen we moeilijke vragen uit de weg gaan.
Zo verandert de werkelijkheid ongemerkt in een technologisch gedreven werkelijkheid. Die is voor ons vanzelfsprekend geworden waarbij we ons niet meer goed realiseren wat de impact ervan is. De consequentie is dat we ons als mens in een werkelijkheid hebben geplaatst waarin we zelf instrument van de techniek zijn geworden in plaats van omgekeerd. Dat is een ingrijpende verarming van ons menszijn. Ons betekeniskader worde gedomineerd door de techniek. We passen ons aan opdat we de mogelijkheden van de techniek kunnen benutten. We passen niet alleen de condities aan maar ook onszelf. Techniek wordt vanzelfsprekend en dus ook de condities waaronder de techniek kan worden toegepast. Dat is eigen aan het betekeniskader van de moderniteit. We zijn ons er niet goed van bewust. De voordelen van de techniek worden door ons zo sterk gewaardeerd en zijn met ander woorden zo betekenisvol dat de nadelen ervan niet de kracht hebben ons ervan bewust te maken. Gemak en genot staan voorop. Het leidt tot een cultuur van oppervlakkigheid, wellicht niet als keuze maar toch zeker als uitkomst van mentale programmeringsprocessen die ongemerkt hun kracht uitoefenen en werking hebben. Er is sprake van een paradox is. Door onze kennis en technologie zijn we in staat gebleken tot beïnvloeding van de werkelijkheid maar de prijs daarvoor is dat we ons ondergeschikt moesten maken aan de krachten die ons tot die beïnvloeding in staat stelden. Techniek als bron van vervreemding.
Het rationele en instrumentele denkkader heeft zo een nieuwe werkelijkheid geconstrueerd. In die werkelijkheid gelden andere wetten en regels dan in de dagelijkse praktijk en hoe we die ervaren. Interventies die zijn bedoeld om problemen aan te pakken hebben wellicht werking binnen die op rationaliteit gebaseerde werkelijkheid maar niet binnen de werkelijkheid zoals we die zelf dagelijks ervaren. Door interventies blijven de verschillen in stand. Vergelijk het beeld van een rizoom bij Deleuze. We schoffelen het onkruid weg zodra dit zich boven de grond vertoont maar het ondergrondse worstelstelsel blijft onaangetast. We repareren een afwijkend en gemankeerd beeld van de werkelijkheid met interventies die de onderliggende problemen onaangetast laten. Wanneer rationaliteit het probleem is helpt nog meer van eenzelfde rationaliteit niet om dat probleem op te lossen. Het rationaliteitsbegrip zelf is aan verandering toe. Zolang we bestaande concepten van rationaliteit overeind houden, belemmeren we onszelf om de overstap te maken naar de constructie van een nieuwe werkelijkheid. Weliswaar heeft ook die nieuwe werkelijkheid het karakter van een afbeelding maar het is een afbeelding die we ervaren als betekenisvoller en die dus dichter bij onze beleving ligt.
Naar een ander wereldbeeld
Die overstap naar een nieuw wereldbeeld is dus lastig. We vinden die verandering niet wanneer we binnen het thans geldende formele betekeniskader blijven. Een verwijzing ligt voor de hand naar de veel geciteerde uitspraak van Einstein die stelt dat we problemen niet oplossen met behulp van en binnen de kaders die de problemen hebben veroorzaakt. We moeten de ruimte daarbuiten verkennen. Dat kan niet binnen bestaande institutionele kaders omdat die uitdrukking vormen van bestaande betekeniskader. Maar daarbuiten treden is lastig. We zijn zo druk binnen het wereldbeeld van de moderniteit dat we nauwelijks tijd hebben voor een moment van bezinning. We zitten vast aan betekeniskader. We zijn gewikkeld in een strijd om te overleven. De weg die we kiezen is de weg van het economisch model. Er moet groei zijn. Zonder groei geen continuïteit. Maar met deze vorm van groei vergroten we het probleem zonder dat we ons ervan bewust zijn. Dat is zeldzaam sprekend in beeld gebracht door Francisco Goya.
Het is het beeld van twee mannen die met knuppels een conflict uitvechten. Ze staan reeds tot hun knieën in het drijfzand en met iedere slag die ze elkaar toebrengen zinken ze dieper weg. Michel Serres zegt hiervan dat ze door het gevecht toewerken naar hun eigen gezamenlijke begrafenis in het drijfzand. Het schilderij illustreert hoe we zo druk bezig kunnen zijn met oplossing van problemen dat we geen besef meer hebben van de context waarin we leven. Zo is het ook met ons huidige systeem. We willen groei en met ieder stap voorwaarts vergroten we het eigen probleem. Ieder stap voorwaarts brengt ons dichter bij de afgrond. We willen wellicht graag anders maar lopen voortdurend het risico symptomen te bestrijden omdat we vastzitten aan denk- en handelingspatronen die ons doen en laten bepalen. Het betekeniskader van de moderniteit dwingt steeds weer stappen te zetten in de verkeerde richting. Om een ander beeld te gebruiken, het is alsof de opvarenden op een zinkend schip bereid zijn hun eigen zwemvest te verkopen en zo (nog) meer geld te kunnen verdienen. De hebzucht wint het van de drang tot overleven.
De overtuiging leeft breed dat de noodzakelijke verandering van ons vraagt dat we ons bewustzijn verbreden en verdiepen. We moeten ons bewust worden van de noodzaak de overstap te maken naar een nieuw wereldbeeld. Dat houdt in dat we onze eigen routines en vanzelfsprekendheden tegen het licht houden en ons gaan realiseren dat die het bestaande wereldbeeld in stand houden. De signalen voor een dergelijke overgang zijn er al langer. Desmet wijst bijvoorbeeld op het exponentieel groeiend gebruik van psychofarmaca en het epidemisch karakter van de diagnose burn-out. Kennelijk is er iets mis met de mogelijkheid voor mensen binnen het betekeniskader van de moderniteit een betekenisvol leven te leiden. Materiele welvaart is geen garantie voor een leven dat men als betekenisvol ervaart.
Een ander wereldbeeld betekent dat we anders naar de wereld kijken. We moeten ons bewust worden van de negatieve effecten en van de noodzaak van ingrijpende verandering. Ook moeten we ons gaan realiseren dat een ander wereldbeeld een andere opstelling vraagt van onszelf. We moeten ons gaan verhouden tot een andere werkelijkheid. Dat betekent ook dat we ons zelfbeeld moeten veranderen. We gaan eerst in op betekenisgeving. Aansluitend komt het bewustzijn aan de orde.
Processen van betekenisgeving
We geven betekenis aan de werkelijkheid maar hoe ontstaan betekenissen? Hoe verloopt ons denken? Hoe verlopen processen van betekenisgeving? We kunnen verwijzen naar onze opvoeding en opleiding waarin we ons begrippen eigen maken of voorgeschreven krijgen. Maar het proces zelf is, Deleuze volgend, een tamelijk wanordelijk en onvoorspelbaar proces. We kunnen het proces rationaliseren maar die rationalisatie is een constructie achteraf. Het werkelijke proces zelf is een proces van associaties, begrippen, gedachteflitsen, intuïties en invallen. De betekenis die we toekennen aan de werkelijkheid vinden we niet in de werkelijkheid maar die zit in onszelf zoals we in Deel I stelden. Dat proces van betekenisvorming wordt op tal van manieren door externe krachten beïnvloed maar we hanteren als vooronderstelling dat wij het uiteindelijk zelf zijn die tot betekenisgeving komen. Evenmin als bij ons gevoelsleven kunnen we rationeel op het spoor komen waarvan het wezen irrationeel is. We kunnen boosheid rationeel en analytisch ontleden in fasen van ontstaan en in niveaus van intensiteit maar daarmee dringen we niet door tot het wezen van boosheid. We geven dan slechts aandacht aan uitingsvormen van boosheid.
Relevant is verder dat we betekenisgeving hebben geïnstitutionaliseerd. We hebben als het ware de regie erover overgedragen aan instituties. Dat betekent de meest krachtige verankering van processen die denkbaar is. En juist dat maakt de verandering lastig. Institutionalisering betekent dat de krachten van instandhouding en repetitie sterk zijn. In plaats daarvan is creativiteit nodig en creativiteit doet een beroep op voorstellingsvermogen, denken buiten bestaande kaders. We hebben nieuwe concepten nodig om ons een betekenisvolle werkelijkheid voor te stellen. Dat is een werkelijkheid waarin betekenissen door elkaar dwarrelen en op onvoorspelbare momenten en onder onvoorspelbare condities condenseren in betekeniskaders of juist, integendeel, onderlinge bindingen verliezen. Het vraagt ook dat we thans dominante denkkaders zoals lineaire oorzaak-gevolg-relaties minder gewicht geven en open staan voor heel andere relatievormen. Datzelfde geldt voor onze neiging om redenerend tegemoet te treden wat niet beredeneerbaar is. In het wereldbeeld van de moderniteit staat de ratio centraal maar voor verandering moeten we oog krijgen voor het irrationele, voor wat zich niet laat kennen via redeneerlijnen. We hebben nieuwe verhalen nodig, zowel om onze praktijken te kunnen begrijpen als om nieuwe vergezichten te kunnen construeren.
Hoe ziet het wereldbeeld eruit vanuit het perspectief van bewustzijn en bewustwording?
Eerder beschreef ik de werkelijkheid met ruimtelijke begrippen. (Wagemans, 2019). Het is een wereldbeeld waarin betekenissen met duizelingwekkende snelheden door en naast elkaar bewegen, voortdurend verbindingen aangaan en verbindingen ontbinden. We kunnen ons denken niet goed ordenen. Gedachten flitsen door ons hoofd. Wanneer we met nieuwe situaties te maken krijgen zoeken we naar ordening. Wat betekent het? Of beter gezegd, welke betekenis moeten we eraan toekennen? Betekeniskaders die hun betekenis verliezen, uitdoven als het ware. Tegelijkertijd het ontstaan van nieuwe betekeniskaders. Die kunnen een tijdelijk karakter hebben maar ze kunnen ook winnen aan zwaarte, aan energie, omdat ze onomstreden worden geacht in de beleving van velen. Ze kunnen zoveel aan zwaarte winnen dat ze geïnstitutionaliseerd raken. De onderliggende betekenissen worden niet meer bewust beleefd maar vanzelfsprekend geacht.
Het is een beeld van de werkelijkheid waarin beelden van de werkelijkheid permanent door elkaar bewegen. Beelden vat ik daarbij op als betekenisconstructies. Ze hebben naar buiten toe een waarneembare verschijningsvorm maar ze hebben ook een binnenkant die betrekking heeft op de interne dynamiek. Die binnenkant omvat het discours, het complex van uitgangspunten vooronderstellingen en vanzelfsprekendheden die de interne communicatie beheersen. Vorm en taligheid zijn in elkaar vervlochten. Ze kunnen een korte levensduur hebben maar ze kunnen ook stevigheid krijgen doordat beelden door velen worden gedeeld. Of die zoveel aantrekkingskracht hebben dat ze niet langer onderwerp van discussie zijn maar drager worden van steeds meer energie. De beelden verharden. Ze worden materie. Samen met andere beelden vormen ze een overkoepelend perspectief op de werkelijkheid. Er ontstaan verbindingen tussen afzonderlijke definities. Ze gaan een betekeniskader vormen. Dat is een belangrijke stap. Zo belangrijk zelfs dat Polanyi stelde: “All particulars become meaningless if we lose sight of the pattern which they jointly constitute”. Ze vallen niet samen met de werkelijkheid maar het perspectief blijft een afbeelding. Dat een perspectief wordt omarmd als vanzelfsprekend doet daar niet aan af.
Een vergelijking ligt voor de hand van het materiebeeld in de fysica. Mogelijke definities die als gedachteflitsen opkomen en onmiddellijk worden verworpen zijn als moleculen in een gas. Er is sprake van grote beweeglijkheid en vluchtigheid zonder er structuren zijn te onderkennen. Definities c.q. betekenisconstructies kunnen zwaarte krijgen omdat we ze relevant vinden en door anderen worden gedeeld. Ze worden zwaar door de betekenis die we eraan toekennen. Ze worden geladen met energie. Ze verdichten. Er ontstaat enige structuur. Nog een stap verder is wanneer definities alsmaar breder worden gedeeld. De verdichting neemt toe. Gas gaat over in vloeistof. Neemt de zwaarte nog verder toe doordat definities de status van vanzelfsprekendheid krijgen, dan wordt de zwaarte zo groot dat er vaste materie ontstaat. Definities worden vanzelfsprekend. Ze vormen geen onderwerp meer van beschouwing, juist omdat ze breed en krachtig zijn aanvaard. Denk bijvoorbeeld aan definities zoals die in wetten zijn vastgelegd. En deze materie kan nog verder verharden. Er kan sprake zijn van verstening in dogmatische en rigide denkkaders. Voorstellen voor verandering slaan dan stuk op de klippen van onze vanzelfsprekendheden.
De overgang van gedachteflitsen naar geïnstitutionaliseerde betekenissen, van gas naar materie, is slechts te begrijpen door nader te kijken naar onze processen van betekenisgeving. Welke krachten zijn daarop van invloed? In de praktijk van alledag zijn tal van processen waarneembaar die onderling sterk kunnen verschillen. We kennen allemaal de ervaring dat mensen die getuigen zijn van een aanrijding van een fietser door een auto een uiteenlopende beschrijving ervan geven. De een zal de kleur van de auto vermelden, de ander zal rapporteren over de schuld of onschuld van de chauffeur. Weer een ander zal de nadruk leggen op de onveiligheid van het kruispunt waar al zo aak ongelukken zijn gebeurd. Of op het wel of niet snel ter plaatse zijn van de politie. Vergelijk de film Rashomon waarin geheel verschillende beschrijvingen worden gegeven van een misdrijf dat zou hebben plaatsgevonden.
Een ander punt is dat het nogal verschil kan maken wie de constructeur van een definitie of een beeld is. Een opvatting tijdens een verjaardagsfeest heeft een andere zwaarte dan wanneer die tijdens een zitting van de strafrechter wordt geuit. Het verschil kunnen we duiden in termen van de consequenties die een definitie heeft. Die is sterk afhankelijk van de omstandigheden en context waarin die wordt geuit. Neem bijvoorbeeld de rol van de pers. De pers als betekeniscreator. Het maakt nogal verschil voor de zwaarte van een definitie of van een beeld wanneer dat door een individu word beleefd of dat het beeld de voorpagina haalt. Zo beschouwd beschikt de pers over veel vermogen om betekenissen te doen condenseren. De beelden krijgen zwaarte. De pers als condensator van betekenissen.
Een ander voorbeeld is de politiek waar men elkaar graag en stevig vastpint op ooit eerder geuite definities. Verandering van standpunt kan dan gemakkelijk worden opgevat als een gebrek aan standvastigheid. In de reclamewereld zien we dat het leggen van associaties krachtige werking kan hebben. Een product wordt gekoppeld aan een kwaliteitsbeeld. Het beeld van aantrekkelijkheid. Bij een reclamefilm voor koffie zie je nooit gezinsleden die op de achtergrond een hevig conflict uitvechten. De context versterkt de boodschap. Beelden kunnen vervolgens onderdeel van systemen worden waardoor ze vanzelfsprekende invloed krijgen. Beelden krijgen het karakter van instituties. Ze hebben werking omdat er gevolgen aan worden verbonden. De overheid en de rechtspraak zijn zo beschouwd creator van geïnstitutionaliseerde betekenisconstructies. Objecten als geobjectiveerde subjectiviteit.
De rol van collectief bewustzijn bij systeemverandering
Ons betekeniskader kan worden opgevat als het resultaat van zowel collectief aangereikte c.q. opgelegde betekenissen als individuele constructies. Dat onderscheid is belangrijk. Het raakt aan de vraag in hoeverre we vrij zijn ons eigen wereldbeeld te vormen dan wel die vrijheid (moeten) inleveren omdat we gehouden zijn aan betekenissen die in een samenleving dominant zijn. In welke mate kunnen we onszelf worden en in welke mate is er sprake van processen van dressering waardoor we worden voorgeprogrammeerd? En hoe kunnen we ons aan collectieve dressuur onttrekken?
Nu lijkt het erop dat we in onze vrije samenleving waarin vrijheid van meningsvorming een groot goed is, vrij zijn om onze eigen weg te gaan. Maar dat is bij nadere beschouwing allerminst vanzelfsprekend. De krachten van collectivisering en harmonisering zijn sterk. Er gelden ordeningen in termen van betekenisgeving die we niet kunnen ontkennen. We worden geboren in een wereld inclusief de daarin geldende programmatuur. De werkelijkheid is al voorgeprogrammeerd. We worden gedresseerd zonder dat we ons dat realiseren. Wie bijvoorbeeld raadslid wordt, merkt hoe zeer het binnen het openbaar bestuur geldende betekeniskader dwingend is. Procedures en protocollen beperken de vrijheid van meningsuiting. Dressering raakt ook raadsleden. Je hebt je te gedragen binnen gedetailleerd uitgewerkte regels, gedragspatronen en informele normen die minstens zo dwingend kunnen zijn.
Hetzelfde geldt voor het rationeel-economisch en technologisch gekleurd betekeniskader dat dominant is binnen de moderniteit. Het economische weegt zwaar. Hoe het met een samenleving gaat, wordt in onze beeldvorming voor een belangrijk deel bepaald door economische maatstaven. Denk aan het bruto-nationaal product, de verhouding tussen import en export, de stijging van de productiviteit, de werkgelegenheid en de inflatie. Het economisch-technologisch perspectief is dominant en zonder dat we ons dat realiseren zijn we gevormd door dit betekeniskader. Het was bedoeld om ons te bevrijden maar heeft bezit van ons genomen. Zie Morin die waarschuwt voor processen waardoor ideeën ons kunnen gaan beheersen.
Verandering van wereldbeeld vraagt andere praktijken. Door onze praktijken en de daaraan ten grondslag liggende waarden bevestigen we het bestaande wereldbeeld steeds weer. We zijn ongemerkt afhankelijk geworden van onze praktijken. We willen wellicht graag anders maar we zitten aan onze praktijken vast. We willen duurzaamheid maar de krachten zijn gericht op bevestiging en herhaling van het bestaande systeem. Dat heeft gevolgen voor de vraag hoe we tot de noodzakelijke verandering kunnen komen. Hoe moet je de systeemkrachten doorbreken? Er is een groeiend besef dat systeemverandering individueel moet beginnen. We willen de overstap maken naar een ander systeem maar de tegenkrachten zijn sterk. De verandering moet dus plaatsvinden ondanks het bestaande systeem. Bovendien ligt er niet een uitgewerkt plan voor een nieuw systeem. Dat moet nog worden geconstrueerd en op uitvoerbaarheid getest. We kunnen dus een sterke motivatie voor verandering hebben zonder dat er sprake is van een uitgewerkt einddoel. We komen later terug op het onderscheid tussen veranderingsprocessen binnen systemen en processen en systeemverandering en op de daarvoor noodzakelijke procescondities. Hier is van belang dat een andere oriëntatie nodig is. Die moet individueel beginnen. We moeten de noodzaak van verandering individueel doorleven. Het vraagt overtuiging en kracht om de verandering in gang te zetten en vooral ook vol te houden.
Van Egmond benadrukt dat we ons de verandering zelf moeten eigen maken. Dat betekent dat we de collectieve krachten die tot harmonisatie dwingen moeten weerstaan. We moeten onszelf transformeren van geprogrammeerd object naar subject dat zich bewust wordt van zijn eigenheid en zijn denken en handelen in overeenstemming wil brengen met het beeld dat hij zich van zichzelf heeft gevormd. Om ingrijpende processen van verandering te doorstaan is een sterke en diep verankerde overtuiging en motivering nodig. Een ander wereldbeeld betekent dat we onszelf opnieuw moeten programmeren en positioneren binnen dat nieuwe wereldbeeld. Wat vraagt het van ons? En zijn we tot die inzet bereid? Zoals Oosterling stelt:
“Problemen adresseren in het aangezicht van gezagsdragers en dwarse waarheden verkondigen ten overstaan van waarheidsdragers is niet de favoriete bezigheid van mensen die van hen afhankelijk zijn.”
Afstand nemen van het wereldbeeld dat in de moderniteit centraal staat is dus geen eenvoudige opgave. Het betekeniskader van de moderniteit is krachtig en laat zich niet gemakkelijk opzij drukken. De moderne mens is gewend het leven te leiden dat van hem wordt verwacht. Er ligt vaak geen bewuste keuze aan ten grondslag. Dressering gaat vanzelf. Die informele krachten kunnen minstens zo sterk zijn als de formele regels en wetten. Die kun je nog proberen te ontwijken. Maar afwijken van informele regels en vanzelfsprekendheden is niet aantrekkelijk. Je hebt je te gedragen. Er is sprake van een paradox. De moderniteit was gebaseerd op de Verlichting waarin niet langer wereldlijke en kerkelijke machten bepalend waren. Maar de moderniteit heeft geresulteerd in een wereldbeeld dat eveneens stevige beperkingen kent op het vlak van ruimte voor eigen ontwikkeling. Er zijn stevige verwachtingen over hoe je je hebt te gedragen. Het complex van technologie en economie heeft ons als subjecten getransformeerd tot objecten die met de stroom meedrijven. Verandering van wereldbeeld houdt in dat we verworvenheden moeten prijsgeven die we koesteren. Luxe heeft zo zijn voordelen. Verandering van wereldbeeld en afwijken van het geldende wereldbeeld vraagt een stevige prijs. De moderniteit heeft bezit van ons genomen. Naarmate het harmonische sterker wordt beleefd is afwijken ervan lastiger. De structuren zijn dwingend en tegelijkertijd krijgen we er moeilijk vat op omdat ze impliciet zijn. We zijn ons maar zeer gedeeltelijk bewust van onze eigen positie in de werkelijkheid van de moderniteit. We zijn onbewust voorgeprogrammeerd het leven te leven dat past binnen de stijlen van de moderniteit. We komen vanwege het impliciete karakter niet aan onszelf toe. We realiseren ons niet de krachten van de mentale programmering. Gebruik van algoritmen kan bijvoorbeeld tot consequentie hebben dat bestaande praktijken worden gecodeerd en programmatische werking krijgen. In zijn uiterste consequentie worden we voorgeprogrammeerd te herhalen wat we in het verleden deden.
Nu kan dat gemakkelijk het beeld oproepen dat we betrekkelijk willoos het betekeniskader van de moderniteit aanvaarden. Dat beeld behoeft nuancering. Een tweetal voorbeelden als toelichting. In Deel I stelden we dat er tussen het formele betekeniskader van de overheid en de werkelijkheid zoals die door burgers wordt beleefd aanmerkelijke verschillen kunnen bestaan. Maar we stelden ook dat de grens tussen beide doorlaatbaar is. Via herformulering en manipulatie van betekenisgeving proberen burgers hun wensen en zorgen zodanig te presenteren dat ze in aanmerking komen voor subsidies of belastingheffing en strafoplegging kunnen ontgaan. Een tweede voorbeeld is organisatiekundig van aard. Binnen een bureaucratische organisatie is macht onbespreekbaar. Wie baas is bakt nu eenmaal koek. Werkweigering betekent al gauw het einde van een dienstverband. Onderzoek binnen een dienstonderdeel van het Nederlandse Ministerie van Landbouw toonde mechanismen waarbij de formele machtsverdeling symbolisch werd bevestigd waardoor de top van de organisatie geen reden had zich met de uitvoering te bemoeien. Dat gaf vervolgens medewerkers de ruimte om hun eigen voorkeuren te volgen, ook als zij daarmee in strijd handelden met formele richtlijnen. De spanning die dat opleverde binnen de formele structuren werd “opgelost” doordat men de indruk wekte dat men deed wat men werd verondersteld te doen. Men gaf geen aanleiding aan de top van het Ministerie om te interveniëren. Juist daardoor had men in de praktijk de ruimte om de eigen overtuigingen en voorkeuren te volgen. Naast het formele lineaire bureaucratische model was sprake van een tweede machtsverdeling waarin men zelf bepaalde hoe men het werk uitvoerde, ook als dat in strijd was met formele regels. De symbolische bevestiging had als doel af te kunnen wijken van formele opdrachten zonder dat dit tot represailles leidde.
Wagemans, 2010
Enkele quotes:
“Als Den Haag vraagt wat ervan terecht is gekomen, sturen we Den Haag een brief dat we er voldoende aandacht aan hebben besteed.”
“We geven een antwoord waar Den Haag mee uit de voeten kan en waar we zelf ook mee uit de voeten kunnen.”
“De vraagstelling uit Den Haag was zo algemeen dat je niet echt hoefde te liegen om een positief verhaal te vertellen.”
Het mechanisme is dat er ruimte is voor obstructie zolang die zich maar niet uit als obstructie. Men speelt het formele spel mee om er vervolgens van af te kunnen wijken.
Tot slot
We verkenden in Deel IV hoe collectieve processen van betekenisgeving verlopen en hoe die ingrijpende veranderingen kunnen frustreren. Dat verzet kan zich uiten in manifest verzet maar er kan ook sprake zijn van een fijnzinnig spel van verzet waarin de illusie van verandering slechts symbolisch wordt bevestigd. Verder komt naar voeren dat communicatie een manipulatief karakter kan hebben, gericht op beïnvloeding van de beeldvorming. In deel V gaan we in op vragen rond bewustzijn en bewustwording op individueel niveau.
Literatuur
Deleuze, Gilles en Guattari, Felix, What is philosophy?, Columbia University Press, 1996
Van Egmond, Homo Universalis, Moreel kompas voor een nieuwe Europese renaissance, De Geus, 2019
Latour, Bruno, Reassembling the social, an introduction to New Actor Theory, Oxford University Press, 2007
Lindblom, Charles, The Science of "Muddling Through", Public Administration Review, Vol. 19, No. 2 (Spring, 1959), pp. 79-8
Oosterling, Henk, Waar geen wil is, is een weg, Boom, 2017
Polanyi, M. (1962) Personal Knowledge: Towards a Post-critical Philosophy, Routledge
Wagemans, M.C.H. Voor de Verandering, een op ervaringen gebaseerde studie naar de spanning tussen de theorie en de praktijk van het besturen, Dissertatie, Wageningen, 1987
Wagemans, De dressering van raadsleden, essay, januari 2018, www.ontganiseren.nl , www.eutopinanen.nl
Wagemans, Van een definiërend naar een energetisch wereldbeeld, begrippen en feiten als dragers van energie, Deel 1 en 2, in: Civis Mundi, nr 91, nov 2019
********************************
[MW1]
*********************
‘Niet rond blijven rennen in cirkels’
Opinie De Limburger 26 februari 2019
Thieu Wagemans, Raadslid voor de lokale partij Ronduit Open in Leudal
Het BETOOG – In de politiek staat deze dagen centraal of er genoeg maatregelen worden getroffen om de klimaatdoelen van Parijs te halen en natuurlijk ook wie daar de beurs voor moet trekken. Het proces is voorspelbaar. Afhankelijk van de partijpolitieke kleur pleit men voor aanscherping van de maatregelen of juist voor uitstel of afzwakking. Datzelfde geldt voor de vraag wie de lasten moet dragen: het bedrijfsleven, via bijvoorbeeld een CO2-heffing, of de burgers.
Partijen proberen zich in de komende verkiezingen te onderscheiden. Het is het gebruikelijke spel. En na de verkiezingen probeert men tot compromissen te komen die nog net voor iedere deelnemende partij aanvaardbaar zijn. We zijn er trots op dat ons poldermodel steeds weer oplossingen mogelijk maakt. Dat is vaak prima, maar een oplossing voor het klimaatvraagstuk is niet goed mogelijk met compromissen.
Illusie
We worden geconfronteerd met de vraag of we onze huidige levenswijze wel kunnen voortzetten, of ons economisch systeem houdbaar is. Een systeem waarin het loont om milieueffecten af te wentelen, omdat maatregelen nu eenmaal geld kosten.
Het probleem is dat we gewend zijn aan onze bestaande levenswijze en die graag willen voortzetten. Daarmee gaan we voorbij aan het kernprobleem, namelijk dat juist die levenswijze de oorzaak is van de milieuproblematiek. Dat probleem los je niet op met maatregelen die enkel aanvaardbaar zijn omdat ze geen pijn doen. Een tientje vliegtaks per vlucht lost niets op en verschaft hooguit de illusie van een oplossing. Er zijn ingrijpender maatregelen nodig, een lastige opgave. We waren immers de afgelopen decennia trots op de vooruitgang op tal van terreinen maar nu is duidelijk dat we voor die vooruitgang een prijs hebben moeten betalen. Het klimaat toont ons de rekening.
Onvermijdelijke keuzes
Op zulke momenten is leiderschap nodig. Het vraagt lef om vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen en zekerheden als schijnzekerheden te ontmaskeren. Dat lef wordt allereerst gevraagd van politici, zeker in verkiezingstijd. Diegenen die onze provincie en ons land leiden zouden daarin voorbeeldig moeten zijn. Ze zouden niet langer politieke campagnes moeten opzetten die er vooral op zijn gericht kiezers gunstig te stemmen omdat een goede uitslag belangrijker wordt gevonden dan een oplossing van het klimaatprobleem. Ze zouden niet langer populariteit bij kiezers moeten nastreven door de ogen te sluiten voor onvermijdelijke keuzes. Dat is helaas te veel gevraagd van menig politicus die in een poging zijn eigen zetel te behouden best bereid is om beelden te vertellen die letterlijk te mooi zijn om ooit waar te worden. Het vraagt ook lef van bestuurders. De gebruikelijke beleidsmaatregelen schieten tekort. We moeten niet langer zoeken naar ‘de’ oplossing voor ‘het’
probleem. We worden geconfronteerd met vraagstukken die niet meer passen in onze beleidsmodellen. De gebaande paden helpen niet meer. Die hebben ons juist in de problemen gebracht.
Nomaden
De Franse filosoof Deleuze hield ooit een pleidooi voor nomadisch denken. Nomaden hebben geen vaste verblijfplaatsen. Ze bewegen zich niet langs platgetreden paden maar gaan naar plekken waar ze voedsel denken te kunnen vinden.
Nomadisch denken impliceert meebewegen met de natuur, niet vastgeketend zijn aan bestaande structuren en aan organisaties die deelbelangen behartigen. Er is, ook in de politiek, een vrijheid van denken nodig waarbij men de neiging moet onderdrukken elkaar telkens weer te corrigeren wanneer iemand van het gebaande pad afwijkt. Nodig is dat we de patronen doorbreken die de problemen hebben veroorzaakt en waar we aan gehecht zijn. Op ongebaande paden valt nu eenmaal meer te ontdekken dan wanneer we rond blijven rennen in cirkels.
************************************************
Een decadente samenleving
Column in de Limburger van 16 januari 2019
Thieu Wagemans
We gaan er prat op in een land te leven waarin er vrijheid van meningsuiting is. Maar die vrijheid maakt het ons niet altijd gemakkelijk. De keerzijde is dat het van eenieder incasseringsvermogen vraagt, zoals acceptatie dat opvattingen mogen worden geuit die we als buitengewoon kwalijk en mensonterend ervaren.
Tegen die achtergrond is de vraag aan de orde hoeveel vrijheid wij zelf aan kunnen. Hoe groot is de ruimte die we elkaar laten? Zeker, juridisch is die ruimte stevig verankerd. Je bent gelukkig niet zo gauw strafbaar wanneer je voor je mening uitkomt, hoe zeer die ook afwijkt van wat breed is geaccepteerd. Dat is een groot goed. Maar de praktijk van alledag toont vaak een ander beeld.
Accepteren dat er een vrije uitwisseling van opvattingen is, gaat ons niet zo gemakkelijk af. We hebben nauwelijks een cultuur waarin we vanuit een basishouding van respect elkaar ondervragen en andermans opvattingen verkennen. De politiek is daar een treffend voorbeeld van. Discussies worden gevoerd in een partijpolitieke context. Standpunten worden geaccepteerd of afgewezen, afhankelijk van de politieke kleur van diegene die ze naar voren brengt.
In plaats van de vrijheid te benutten, bekwamen we ons in enghartigheid en zijn we er uiterst vaardig in elkaar over de meest onnozele zaken de maat te nemen.
Etiket
We zijn er meesters in het onderscheid te verdoezelen tussen een standpunt en degene die het naar voren brengt. Dan plakken we simpelweg een etiket op de persoon en komen we aan discussies niet eens toe. Zo helpen we zelf de veelgeprezen vrijheid om zeep omdat we niet in staat zijn ermee om te gaan. We scherpen onze eigen standpunten aan en maken enorme stennis over ogenschijnlijk onnozele bijzaken. De avondlijke praatprogramma’s staan er bol van.
Gerard Noodt
Dat incasseringsvermogen wordt vooral op de proef gesteld als het onderwerpen betreft die zich vanwege het principiële karakter niet lenen voor compromissen. In 1706 hield Gerard Noodt bij zijn aftreden als rector van de Leidse Universiteit een rede over de vrijheid van godsdienst. Hij bepleitte respect voor godsdienstige opvattingen die afweken voor de staatsleer in die tijd. Dat was erg gedurfd in een tijd dat de burgerlijke overheid voorschreef welke godsdienst was toegestaan. Kerk en staat waren nog niet gescheiden. Zijn pleidooi kwam erop neer dat ieder mens het onvervreemdbare recht heeft zijn leven in te richten naar eigen beleving en opvatting zolang men elkaars vrijheid niet beperkt. Je zou nog een stap verder kunnen gaan en kunnen stellen dat de kern van ons mens-zijn en van de menselijke waardigheid is dat we het recht hebben zelf betekenis te geven aan onszelf en onze omgeving, ongeacht geslacht, geaardheid, godsdienstige of politieke overtuiging. Maar wat is daarvan over in een moderne samenleving waarin sommigen willen voorschrijven hoeveel zwarte vegen het gezicht van zwartepiet mogen kleuren. In plaats van de vrijheid te benutten, bekwamen we ons in enghartigheid en zijn we er uiterst vaardig in elkaar over de meest onnozele zaken de maat te nemen. Zo maken we van onze vrije samenleving een verstikkend en beklemmend geheel waarin we vreselijk goed weten wat anderen moeten doen en laten.
Decadentie
In het verleden hebben culturen hun einde gevonden door vormen van decadentie. Men doelde dan op de neiging van een cultuur om zich blind te tonen voor maatschappelijke vraagstukken, maar zich wel druk te maken over relatief onbetekenende zaken. Zou het niet goed zijn een maatschappelijk debat te beginnen over de vraag of we niet in een proces zitten waarin we afglijden naar druktemakerij over onnozelheden en verzuimen de vraag onder ogen te zien wat het betekent om te leven in een vrije samenleving? En of de tolerantie die we van anderen vragen ook eisen stelt aan onszelf?
Thieu Wagemans is raadslid in Leudal
www.ontganiseren.nl
***************************************************************
Landbouw zegt alles over beschaving
Mathieu Wagemans
(Opiniebijdrage in Trouw van 15 januari 2019)
In Trouw van 7 januari jl. stelt Sieta van Keimpema dat kringlooplandbouw niet de oplossing is voor de landbouw. Haar betoog is zowel scherp als eenzijdig. Centraal in haar verhaal staat dat allerlei maatregelen de kostprijs verhogen en dus bestaande problemen vergroten.
Laten we de zaak eens omdraaien en stellen dat juist de eenzijdige nadruk op de kostprijs de oorzaak is van de huidige problemen binnen de landbouw. Nieuwe technologie stelde in staat de kostprijs te verlagen. Toepassing ervan was echter slechts mogelijk door schaalvergroting en specialisatie. Het platteland werd ingericht naar de eisen van een moderne landbouw. Veelzijdigheid en variatie moesten wijken voor eenvormigheid en monoculturen. Jachtigheid verdrong traagheid. De gevolgen kennen we: verlies aan biodiversiteit, een gigantisch mestoverschot, verzadiging van de bodem met fosfaat en stikstof en een ammoniakdeken over een groot deel van Nederland. Het centraal stellen van de kostprijs betekende verder een versmalling en verarming van de traditionele functies van de landbouw, namelijk voedselproductie en een verantwoord beheer van het platteland. Die laatste functie kwam onder druk te staan. Zorg voor natuur en landschap betekende een kostenpost. Het was economisch gunstig om de omgevingskwaliteit van het platteland te vernietigen. Landschapselementen waren een sta in de weg bij gebruik van moderne machines. Veel van wat maatschappelijk van waarde was moest wijken. De vooruitgang in economisch opzicht ging ten koste van de beheerfunctie van het platteland.
Schaalvergroting hield verder in dat gezinsbedrijven moesten verdwijnen. Het aantal bedrijven is de afgelopen decennia gigantisch gedaald. Het was pijnlijk dat bestuurders van landbouworganisaties en politici van diverse partijen het belang van gezinsbedrijven telkens weer benadrukten terwijl ze tegelijkertijd pleitten voor een beleid dat die gezinsbedrijven dwong tot bedrijfsbeëindiging.
Juist door de eenzijdige aandacht voor het kostprijsdenken is een plattelandscultuur verdwenen waarin voedselproductie werd gecombineerd met circulair en duurzaam beheer van het platteland. De landbouw zorgde op het platteland voor verbinding maar ging zich steeds meer ontwikkelen als een op zichzelf staande sector. Gevolg is dat burgers nauwelijks meer weten hoe hun voedsel wordt geproduceerd. Banden tussen producent en consument verdwenen. Supermarkten gingen de spil vormen in ons voedselsysteem.
Nu valt tegelijkertijd niet te ontkennen dat een sector niet kan voortbestaan zonder een economische basis. Ook kan niet aan de orde zijn om terug te keren naar de landbouwpraktijk van de vijftiger jaren. De uitdaging is de vraag te stellen hoe een economische basis kan worden gecreëerd voor een landbouw die de duurzame productie van voedsel combineert met een rentmeesterlijk beheer van het buitengebied. Dat vraagt nieuwe verdienmodellen en andere financierings- en organisatievormen. Het vraagt ook een grotere betrokkenheid en invloed van burgers bij hoe hun voedsel wordt geproduceerd en hun omgeving wordt beheerd. Buurderijen in plaats van boerderijen. Zeker, daar zit een prijskaartje aan. En natuurlijk vraagt dat maatregelen over hoe en door wie de daaraan verbonden kosten moeten worden betaald. Een gezin met een inkomen op bijstandsniveau zal daar immers weinig aan kunnen bijdragen. Maar de overgang van een eenzijdig economisch georiënteerde landbouw naar een maatschappelijk verantwoord systeem van voedselproductie dient ook op maatschappelijke basis te worden gefinancierd en betaald. Landbouw dus als "agriculture", als een cultuur die past binnen moderne samenleving en die recht doet aan de daarin levende opvattingen. Landbouw wordt zo uitdrukking van het beschavingsniveau van een samenleving. En mogelijk een mooi voorbeeld van een nieuw economisch systeem waarin wat van waarde is niet langer onder druk staat.
Mathieu Wagemans is Raadslid voor de lokale partij Ronduit Open in Leudal
******************************************************
De oceaan roert zich
Wie geneest de gezondheidszorg?
Opiniebijdrage, gepubliceerd in Dagblad de Limburger, 30 oktober2018
In gemeenteland is deze weken de aandacht gericht op de begroting. Het gaat goed met Nederland maar veel gemeenten worden met forse tegenvallers geconfronteerd.
Dat betreft in het bijzonder de zorg voor mensen met een psychiatrische aandoening en de jeugdzorg. Het gaat om stevige bedragen. Gemeenten klagen dat bij de overdracht van deze taken vanuit het Rijk niet de bijbehorende gelden zijn meegeleverd. Gevolg is dat opgebouwde reserves zullen verdwijnen. De potten raken leeg.
Confrontatie
Maar afgezien van de centen heeft de decentralisatie van zorgtaken gemeenten ook indringend geconfronteerd met problemen binnen de zorg. Zo klagen medewerkers in de zorg over de toenemende bureaucratisering. Men is veel tijd kwijt met rapportages en andere administratieve verplichtingen. Ook wordt gewezen op het al te gemakkelijk doorverwijzen van jongeren naar jeugdzorg. Te gauw krijgen jongeren een stempel. Of men wijst op een gebrek aan interne samenwerking. Er is sprake van een groot aantal organisaties en van een uitgebreid en zeer gedetailleerd geheel van protocollen. Ook leven er vragen over de marktwerking in de zorg. Met de decentralisatie werden ook al die gebreken op het bordje van de gemeenten gelegd.
Nu is het voor gemeenten nog niet zo eenvoudig om die problemen op te lossen. Velen binnen de zorg hebben belang bij instandhouding van het huidige systeem. Er is sprake van gestaalde kaders die vasthouden aan hun posities en zich niet gemakkelijk opzij laten zetten. Ook helpt niet dat er sprake is van een professionele houding. De gezondheidszorg is het domein van deskundigen. Wie niet tot die groep behoort heeft geen toegang of wordt niet serieus genomen. Men claimt zelfstandigheid ten opzichte van de buitenwereld die echter wel de kosten moet dragen. Zo beschouwd is de positie van gemeenten niet te benijden.
Kansen
Maar er is niet enkel kommer en kwel. Men zou ook kunnen zeggen dat de decentralisatie kansen biedt om op lokaal niveau te experimenteren. Dat vraagt nieuwe verhoudingen tussen partijen en ook nieuwe vormen van samenwerking. Zo wordt er in Limburg geëxperimenteerd met een nieuwe aanpak van de geestelijke gezondheidszorg. Daarin moeten protocollen wijken voor de ervaringen van patiënten. Het besef dringt door dat de beschikbare kennis binnen de psychiatrie nog erg beperkt is en dat diagnoses vaak slechts het karakter hebben van het opplakken van een etiket.
Zo is er toenemende kritiek dat een diagnose vaak weinig meer is dan het raadplegen van het Handboek DSM. Menselijke aandacht moet vaak wijken voor de inhoud van protocollen. Ook de resultaten van behandeltrajecten geven aanleiding om ervaringen van patiënten een veel belangrijker plaats te geven in de zorg. Daarnaast verdienen experimenten aandacht waarin sprake is van andere verhoudingen tussen organisaties. Of waarbij administratieve lasten worden teruggedrongen en plaats moeten maken voor zorgverlening.
Lastig
Nodig is dat gemeenten zich niet beperken tot het passief doorsluizen van gelden om een systeem te financieren dat in menig opzicht gemankeerd is. Dat is een lastige opgave want men moet gaan doen waar de landelijke politiek niet in is geslaagd. Die ambitie vraagt bovenal lef van bestuurders. Gemeenten zouden ruimte moeten maken, eventueel in onderlinge samenwerking, om dergelijke experimenten op te zetten en van de ervaringen te leren. Het is een keuze voor schaalverkleining waarbij de mens centraal komt te staan. Alsmaar meer budget voor instandhouding van een gemankeerd systeem is niet de oplossing. Dan bestrijd je symptomen. Je neemt de pijn weg maar houdt de onderliggende oorzaken in stand.
Mathieu Wagemans is raadslid in Leudal
*********************************
Sterven in correctheid
Over de vermenging van boven- en onderwereld
Opiniebijdrage, gepubliceerd in Dagblad de Limburger, 18 sept 2018
Het recent gepubliceerde onderzoek naar de omvang van drugsproductie in Nederland heeft veel reacties opgeleverd. Verbazing overheerst over de omvang van de jaarlijkse omzet, ruim 18 miljard euro. Twee reacties vallen daarbij op. De eerste is de vraag hoe het zo lang en zo omvangrijk uit de hand heeft kunnen lopen. De tweede vraag heeft ermee te maken dat het buitengewoon lastig blijkt om grip te krijgen op deze problematiek. De Minister belooft 100 miljoen euro extra beschikbaar te stellen om het probleem aan te pakken. Dat leverde in politiekringen kritische geluiden op. De beschikbare capaciteit staat in geen verhouding tot wat nodig is.
De problematiek geeft ook aanleiding om wat dieper te graven. Hoe kon het gebeuren dat de processen zolang konden doorgaan? Dat wekt bevreemding in een land waarin we, zeker op het gebeid van opsporing en veiligheid, alles zeer nauwkeurig hebben georganiseerd. Denk aan de toedeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden aan de verschillende diensten zoals belastingdienst, douane, politie, veiligheidsregio’s, gemeenten en provincies. En binnen al die organisaties hebben we taken gesplitst en toegedeeld aan afzonderlijke eenheden. Ook de relaties tussen al die organisaties zijn nauwkeurig vastgelegd in protocollen en regels. Een buitenstaander zal gemakkelijk het beeld kunnen krijgen dat een en ander met uiterste zorgvuldigheid en doordachtheid is geregeld. En misschien is dat juist het probleem. Het heeft geleid tot een complex van instituties die elkaar gemakkelijk het bewegen kunnen belemmeren. Het opzetten van een gezamenlijk plan zal binnen al die organisaties moeten worden goedgekeurd. Het kan zo maar zo zijn dat de vastgestelde prioriteiten in een organisatie het onmogelijk maken capaciteit beschikbaar te stellen. Of de opvattingen over een plan van aanpak kunnen verschillen. Kortom, voorbereiding van plannen vraagt allemachtig veel inzet, tijd en geld. In de organisatieleer spreekt men wel eens van “sufgelulde organisaties” wanneer uitvoerige discussies worden gevoerd over de procedure om tot een procedure te komen. Aanpak van de drugscriminaliteit betekent in wezen een confrontatie tussen een overgeordende overheid en een drugsmilieu waarin men niet gehinderd wordt door welke regel dan ook. Een statische overheid tegenover een dynamische drugswereld.
Een tweede punt is dat we het overheidsoptreden zelf aan strenge regels hebben gebonden. Overtreders moeten worden aangepakt maar we mogen daarbij geen privacyregels overtreden. Het strafecht stelt strenge regels aan veroordeling van personen. Het bewijs moet op een deugdelijke en toegestane wijze worden verzameld. Wie de wet overtreedt en een alibi verzint dwingt het Openbaar Ministerie te bewijzen dat het alibi niet klopt of erg ongeloofwaardig is. Zo belemmert de overheid zichzelf in het voortgaan. We stellen zo hoge eisen aan ons eigen handelen dat de effectiviteit en efficiency er de prijs voor betalen.
Nu kan men tegenwerpen dat het soepeler omgaan met interne regels onaanvaardbaar is omdat juist de overheid voorbeeldig moet zijn in zijn optreden. Maar is het wel aanvaardbaar dat als gevolg daarvan drugscriminelen min of meer de vrije hand hebben? Hoelang blijven we strak vasthouden aan onze eigen organisatieschema’s en regels en sterven we liever in genuanceerdheid en correctheid dan in plaats daarvan de drugscriminaliteit hard aan te pakken?
De vermenging tussen onder- en bovenwereld roept de vraag op of de wijze waarop we zijn georganiseerd niet aan een fundamentele herziening toe is. Anders gezegd, zitten we onszelf niet daverend in de weg? Wat dragen we bij wanneer het handelen van een politiemedewerker telkens weer onderwerp kan worden van uitvoerige debatten? Moeten we niet naar snelle interventieteams met ruime bevoegdheden die primair worden afgerekend op de vraag welke bijdrage ze hebben geleverd aan het oplossen van het probleem? Toegegeven, dat is wellicht te veel gevraagd van een politieorganisatie waarin reorganiseren corebusiness is geworden.
Thieu Wagemans is Raadslid voor Ronduit Open in Leudal
*******************************************
Een samenleving in verwarring
Hoe tolerantie kan overgaan in onverschilligheid
Een van de grootste uitdagingen c.q. vraagstukken is de omvorming van de traditionele maatschappij naar een multiculturele samenleving. De onderliggende krachten zullen zich in de toekomst versterkt doorzetten. Globalisering betekent dat geografische grenzen aan betekenis verliezen. Daar liggen economische redenen aan ten grondslag. Bij het zoeken naar werk achten steeds meer mensen zich niet gebonden aan de landsgrenzen. De wereld vormt het werkterrein. De economische ontwikkeling wordt steeds minder bepaald door nationaal beleid en steeds meer krachten op internationaal niveau. Men concurreert op wereldniveau. Daarnaast zoeken mensen vanuit het Midden-Oosten en Afrika hun toevlucht naar landen waar men werk en een betere toekomst verwacht. Veiligheidsproblemen zetten mensen ertoe aan het eigen land te verlaten. De samenstelling van de bevolking in een land krijgt daardoor globale trekken.
De omslag naar een multiculturele samenleving loopt echter verre van gemakkelijk. De identiteit van een natie kon men vroeger wellicht eenvoudig uitlijnen maar die tijd is voorbij. Nieuwkomers, zeker wanneer het om grote aantallen gaat, brengen een eigen cultuur mee, eigen praktijken en vanzelfsprekendheden. Die zijn bovendien religieus verankerd. Dat belemmert het vinden van compromissen en het creëren van een cultuur van acceptatie.
Velen zijn van mening dat tolerantie een kenmerk is van de Nederlandse cultuur en dat dit ook zo hoort te blijven. Men verwijst dan naar de historie. Zo was Nederland in het verleden een toevluchtsoord voor hugenoten. In de vijftiger jaren zetten we de landsgrenzen open voor Hongaren die een veilig heenkomen zochten voor geweld en onderdrukking in eigen land. De afgelopen twintig jaar werden grote aantallen vluchtelingen opgenomen. Maar die houding van gastvrijheid kan niet verbloemen dat er sprake is van spanningen. Daarbij staat de vraag centraal in hoeverre we ruimte willen bieden aan mensen met andere opvattingen en overtuigingen, ook als die haaks staan op onze cultuur. In welke mate dienen nieuwkomers zich te houden aan de cultuur zoals we die in Nederland kennen? Welke ruimte willen we geven om nieuwkomers hun eigen cultuur voort te zetten?
Velen bepleiten dat we als open samenleving maximaal ruimte moeten bieden aan nieuwkomers om hun levenswijze voort te zetten. Waarom zouden we anderen het recht ontzeggen te leven op de manier die ze gewoon zijn? Die houding heeft echter een keerzijde, hoe sympathiek die op het eerste gezicht ook lijkt. Accepteren we die ruime blik ook wanner praktijken in strijd zijn met waarden die we van oudsher als fundamenteel hebben ervaren? Of met veranderende opvattingen binnen onze samenleving? Denk bijvoorbeeld aan het belang van dierenwelzijn en de in veel culturen religieus beleefde praktijk van ritueel slachten. Kan tolerantie zo ver gaan dat we alles accepteren en dus bereid zijn anderen niet te verplichten zich te houden aan wat wij van waarde vinden? Dat zou betekenen dat we alles prima vinden. Het maakt niet meer uit. We gunnen elkaar de ruimte. Dat houdt echter ook in dat we niet meer met elkaar in discussie gaan over wat wel en niet mag. Het maakt niet meer uit hoe anderen wensen te leven. Op enig moment kan tolerantie dan overgaan in onverschilligheid.
Een houding van onverschilligheid heeft als uiterste consequentie dat van een identiteit geen sprake meer is. Er is niet langer gezamenlijkheid. Men kan ook zeggen dat het enige dat men nog gezamenlijk heeft de houding en overtuiging dat gezamenlijkheid als waarde heeft afgedaan. We worden een samenleving die de optelsom is van individuen en van deelculturen. Mensen met gelijkgestemde (vaak religieus gebaseerde) overtuigingen en praktijken leven naast elkaar heen. Samen leven betekent het naast elkaar leven van groepen met ieder een eigen cultuur. Bindingen tussen groepen bestaan niet en communicatie tussen culturen is lastig vanwege volstrekt tegengestelde denkbeelden. Maar communicatie is dan ook niet meer nodig, juist vanwege de acceptatie van verschillen. De samenleving is georganiseerd langs de lijnen van culturele verschillen. Verschillen doen er niet meer toe omdat we ze “weg hebben georganiseerd”. We hoeven er bijgevolg ook geen aandacht meer aan te besteden. Dat is wel zo gemakkelijk.
Die neiging om zo om te gaan met verschillen zien we ook breder terug in onze maatschappij. Kijk bijvoorbeeld naar de wijze waarop we omgaan met tegenstrijdige belangen. We baseren er onze structuren op. Denk aan werkgevers- en werknemersorganisaties, aan landbouw- en natuurorganisaties. En ook in ons politieke systeem zien we de behartiging van deelbelangen terug. We leggen tegenstellingen institutionele vast waarna iedere organisatie probeert de belangen waar men voor staat zo goed mogelijk te behartigen, ook als dat ten koste gaat van het eindresultaat. De Franse filosoof Gilles Deleuze heeft stevige kritiek op die houding. Hij bepleit juist om aandacht te geven aan wat ons onderscheidt van anderen. Sterker nog, hij is van mening dat juist die verschillen een belangrijke bron kunnen zijn voor ontwikkeling van een samenleving. Respecteren van die verschillen betekent niet het naast elkaar heen leven maar juist de communicatie aangaan met elkaar over wat ons scheidt.
Hoe komen we tot die nieuwe samenleving? Kan een nieuwe samenleving meer zijn dan een optelsom van deelculturen? Kan er een nieuwe cultuur ontstaan waarin samenleven met respect voor de ander basis vormt? Kunnen we leren van elkaars culturen? De geschiedenis toont dat nieuwkomers vaak voor vooruitgang en modernisering hebben gezorgd. Dat vraagt een verlichte houding en de ruimte om lerend te verkennen. En tegelijkertijd de dwang en noodzaak om telkens de vraag te stellen wat het gemeenschappelijke is van onze samenleving. Welke ruimte wensen we te geven voor het afwijkende en hoe regelen we die opvatting? Wensen we zelf in te schikken ten gunste van ruimte voor de ander? We kunnen vaststellen dat er in de politiek niet eens een begin is van een dergelijk debat.
Tolereren is een werkwoord en geen uitnodiging tot passiviteit
Tolerantie ontslaat je van de opgave de verschillen te onderzoeken op hun betekenis en je ertoe te verhouden. Zo opgevat is tolerantie een werkwoord in plaats van een uitnodiging tot passiviteit. Juist om te voorkomen dat tolerantie over gaat in onverschilligheid is er een noodzaak ons opnieuw te verhouden tot vragen rond gezamenlijkheid. Die vraag gaat men gemakkelijk uit de weg. Men komt er niet eens aan toe, bijvoorbeeld omdat ieder poging tot thematisering van vragen rond gezamenlijkheid en problemen die we ervaren al gauw het stempel krijgt van totalitair, discriminatie en bekrompenheid. Onze fatsoensregels omtrent woordgebruik krijgen overwicht ten opzichte van de vraagstukken waar we voor staan. Ze vormen een dekmantel zodat we ons niet met lastige vragen hoeven bezig te houden die steeds indringender om een antwoord vragen. Er is geen discours waarin we in onderlinge dialoog vraagstukken kunnen verkennen die aan de orde zijn. We gaan vragen van fundamentele aard “systematisch” uit de weg. We maken ze onschadelijk. We detecteren ze zodat ze niet langer uitdagen tot politieke stellingname.
Het leidt tot problemen en wegkijken. Het ideaal van een multiculturele samenleving staat niet ter discussie maar het ideaal telkens weer in woorden bevestigen mag ons niet ontslaan van de noodzaak te werken aan realisering ervan. Zolang het benoemen van verschillen worden opgevat als uiting van discriminatie kom je aan een waardering van verschillen niet toe.
Het zijn deze patronen van etikettering die het discours bepalen over tolerantie en de omslag naar een multiculturele samenleving. En die dus voorkomen dat er een politiek debat ontstaat over onderliggende waarden in een multiculturele samenleving. Ook moet de neiging worden onderdrukt om tot compromissen te komen binnen een partijpolitieke context. Fundamentele waarden kunnen niet worden gereduceerd tot compromissen over procedures, maanden en aantallen. Aan de orde is de vraag wat we van burgers verwachten en wat we burgers wensen te bieden, ongeacht hun geloofs- en levensovertuiging. Vinden we bijvoorbeeld dat ieder moet worden gefaciliteerd zijn of haar talenten te ontwikkelen? Vinden we als “tegenwaarde” dat vrijblijvendheid niet wordt geaccepteerd en dat ieder gehouden is bij te dragen aan de samenleving. Respecteren we elkaars anders zijn maar vinden we tegelijkertijd dat er gemeenschappelijke codes zijn voor de omgang met elkaar? Denk aan het beheersen van de Nederlandse taal en gemeenschappelijke omgangsvormen.
Het gaat om de collectieve identiteit, het gemeenschappelijke en het kenmerkende dat daaruit voortvloeit in de dagelijkse omgang met elkaar. Nu lijkt het nogal eenzijdig om de verwarring over het gezamenlijke uitsluitend toe te schrijven aan de komst van nieuwkomers en de vormgeving van een multiculturele samenleving. Ook zonder nieuwkomers is er sprake van fundamentele vragen. Twee voorbeelden van hoe de uitwerking van waarden op gespannen voet kan staan met andere aarden. We hechten aan de vrijheid van meningsuiting en vinden dat die moet worden beschermd. Maar welk gevaar loopt de vrijheid van meningsuiting wanneer het ons niet meer vrij staat om staatshoofden van andere landen te mogen beledigen en kwetsen. Een ander voorbeeld. Opsporing van misdrijven wordt ondergeschikt gemaakt aan onze opvattingen over privacy. Die privacy vinden we zo belangrijk dat veiligheid ervoor moet wijken. We komen niet eens aan een politiek debat toe omdat iedere poging daartoe smoort in de dwang die we elkaar opleggen om bovenal netjes en correct onze woorden te kiezen.
Mathieu Wagemans
12/09/2018
www.ontganiseren.nl
***********************************************
Spelbreker van de Leukigheid
Interview door Ron Buitenhuis met Thieu Wagemans
(volledige versie die iets ingekort is gepubliceerd in de Limburger van 22 augustus 2018)
Ik word wel eens dwarsligger genoemd en spelbreker. Omdat ik niet meebeweeg met het systeem, met de opgelegde normen en codes van onze maatschappij. Ze doen maar, dergelijke etiketten glijden van me af. Natuurlijk heb ook ik gevoelens, maar ik ben een rationele denker. Daar past ook spot en zelfspot bij. Ze zeggen wel eens: ‘mensen uit Neer zijn zo ‘waers’, als je ze in de Maas gooit dan drijven ze stroomopwaarts weg’. Ik erger me daar niet aan, vind het eerder een geuzentitel. Ik ben liever tegendraads dan een meeloper of ja-knikker, daar zijn er al genoeg van in de politiek.
Verwacht van mij geen ontboezemingen over m’n privéleven, die deel ik alleen in intieme kring, maar ik wil je wel vertellen wat mij drijft in het leven. Kwetsbaarheid is de bron van mijn inspiratie. Ik wil me inzetten voor alles dat kwetsbaar is, of waar onrechtvaardigheid speelt: de natuur, het milieu, de samenleving en vooral voor medemensen. Ik heb hier stapels dossiers liggen van mensen die ik heb proberen te helpen in hun strijd tegen de instituties. Ik las ooit een interview met de Zuid-Afrikaanse dominee Beyers Naudé dat me raakte. Hij zei, het gaat in je leven niet om succes, bijval, medailles of status. Het gaat er om dat je ergens iets aan gedaan hebt. Dat je stelling genomen hebt, dat je staat voor wat je denkt en vindt, ongeacht de consequenties. Ik had tot 1980 een mooie functie op het Ministerie van Landbouw en Visserij in Den Haag met prima vooruitzichten. We woonden in Haarlem en later in Leiderdorp. Maar mijn vrouw Els en ik zijn bewust teruggekeerd naar Limburg. Enerzijds omdat we onze kinderen hier wilden laten opgroeien, maar ook omdat de carrière, het salaris, het materiële en alle internationale reisjes niet de voldoening gaven die we zochten. We wilden minder oppervlakkigheid, meer diepgang. We wilden op onze manier de wereld verbeteren. En dat ideaal is er nog steeds. Praat ik te snel? Dat komt omdat ik besef dat ik steeds ouder word, terwijl ik nog zó veel veranderen wil. In m’n ongeduld trek ik verbaal soms fel van leer. Daar schaam ik me niet echt voor. Om je doel te bereiken moet je soms shockeren, de boel wakker schudden. Er zijn veel te veel ‘wegkijkers’. Mensen, zeker in hoge posities, die hun verantwoordelijkheid niet nemen. Die zich overal met een Jantje van Leiden vanaf maken. Die hun wettelijke maar vooral ook humane plicht verzaken. Neem alle chaos binnen zorginstellingen, of die rotzooi binnen het vmbo in Maastricht. Waar zijn al die duurbetaalde bestuurders en inspecties? Of dichterbij, in mijn eigen gemeente Leudal waar ik raadslid ben. Door de buitenwacht worden we spottend ‘Sneudal’ genoemd. Het gaat de laatste tijd gelukkig beter, maar zo’n titel krijg je niet voor niks. Nog steeds raken er poststukken weg en toont de dienstverlening gebreken. Het hele gemeentelijke apparaat heeft sinds de herindeling tien jaar zonder sturing voortgemodderd, terwijl er genoeg mensen waren die wisten dat het niet klopte, maar ze keken liever weg. Bestuurders, managers, ambtenaren, raadsleden. De oppervlakkigheid regeert. Vragen van principiële aard worden toegedekt door gemakkelijke compromissen om zo de lieve vrede te bewaren. Alsof je als compromis kunt afspreken dat je elkaar voortaan voor 70% vertrouwt. Dat werkt niet. Ik zit wat anders in elkaar. Eerst gerechtigheid en dan komt de vrede vanzelf wel.
Helaas houdt een systeem zich vaak zelf in stand. Ik kan best begrijpen dat mensen gemakkelijk meebewegen, bijvoorbeeld omdat ze bij reorganisaties bang zijn hun baan te verliezen. Niet iedereen zit in een positie waarin je je risico’s kunt permitteren. Maar als je dat wel kunt heb je de dure plicht je in te zetten voor verandering. Ik noem mijn leven niet succesvol als ik bijval, applaus of lintjes heb gekregen. De vraag is ook niet wat ik bereikt heb, maar uiteindelijk telt slechts wat ik eraan gedaan heb. Dat veronderstelt enige tegendraadsheid. En die is hard nodig.
Onze systemen zijn vastgelopen en niet meer in staat de grote vraagstukken van onze (post)moderne samenleving (politiek, milieu, economie, techniek, wetenschap, vervreemding) op te pakken. Maar de politiek heeft niet de moed om haar onmacht te erkennen uit angst voor stemmenverlies. Het is de hoogste tijd dat we deze vanzelfsprekendheden doorbreken. Trying to change the system from within, zoals Leonard Cohen zingt in ‘First we take Manhattan’. Zoiets levert uiteraard verzet op. Dan ben je al gauw een onruststoker, want je past niet in de context van aangeleerde volgzaamheid, braafheid en fatsoen. Veel mensen voelen zich het meest senang als we alles bij het oude laten. Daarom doe ik ook minimaal mee aan bestuurdersbijeenkomsten waar de leukigheid regeert en excursies naar de plaatselijke bierbrouwerij meestal als eerste zijn volgeboekt. Ik ben ook geen politicus die bij verkiezingen met oppervlakkigheid en flauwe vrolijkheid stemmen probeert te winnen. Je moet je in de politiek laten leiden door principes, door wat je van waarde vindt en als er dan weinig mensen op je stemmen is dat nog geen reden om je vaandel te veranderen. Mensen kunnen prima redenen hebben om niet op mij te stemmen, maar ik hoop dat zij die het wel doen betere redenen hebben dan wat leukigheid.
Ik heb van m’n twaalfde tot m’n achttiende intern gezeten op het klein seminarie Rolduc in Kerkrade, maar priester was niet mijn roeping. Daar heb ik voor het eerst gezien hoe je de strenge discipline kunt overleven en toch ruimte kunt vinden voor jezelf. Je zoekt naar vrijheid in een systeem waarin macht vanzelfsprekend en dus onbespreekbaar is. Dat mechanisme om je te onttrekken aan tucht, codes en ingesleten tradities, vormde later de aanleiding voor mijn proefschrift over ‘ambtelijke oppositie’ binnen het Ministerie van Landbouw. Om veranderingen tot stand te brengen heb je in iedere organisatie barricadevechters nodig, vervolgens komt de groep die niet meevecht, maar wel het doel sponsort en gedoogt en tot slot zijn er de RIVD’ers: de remmers in vaste dienst. Dat zijn de typen die altijd ‘ja maar’ roepen en ‘dat lukt ons toch nooit’. Ik voel me geregeld barricadevechter.
De laatste jaren ben ik me steeds meer gaan verdiepen in de Franse filosofie en besef dat we als mensen worden geboren in een mentaal voorgeprogrammeerde wereld. We leven vaak als robots binnen normen, codes en verwachtingen, zonder aan onszelf toe te komen. We produceren vervreemding en houden die in stand door weg te kijken. We hebben inspiratie kapot georganiseerd. Dat is het meest zichtbaar in de politiek en in het openbaar bestuur. Het gaat over belangen, procedures en regeltjes, in plaats van onderliggende waarden. De landbouw en de zorg als voorbeeld. De manier waarop ons voedsel wordt geproduceerd en geconsumeerd en hoe we omgaan met ouderen, zieken en vluchtelingen is een maatstaf voor ons niveau van beschaving. Of kijk hoe we rechtvaardigheid hebben georganiseerd. Bij de rechtbank wordt vaak niet de waarheid beloond, maar de slinksheid van slimme advocaten.
De filosofie heeft me ook geleerd dat het leven zich niet afspeelt op de eilanden met al onze instituties, dogma’s en conventies, maar op de oceaan tussen de eilanden. Die spanning tussen de gemaakte orde van de eilanden en de wanorde van het dagelijks leven is mijn speelveld. Vandaar dat ik altijd kritisch zal blijven tegenover instituties. Neem de kerk, waar de inspiratie ondergeschikt wordt gemaakt aan de door prelaten gemaakte regeltjes. En zo zijn er talloze voorbeelden. De Franse theoloog Marcel Legaut stelde eens: we worden geboren als origineel en sterven vaak als kopie. Ik ben op weg naar het origineel in mezelf.
****************************************
Een vernieuwend voorstel voor een aanpak van de spanning tussen intensieve veehouderij en omgeving, gebaseerd op de nieuwe Omgevingswet
Mathieu Wagemans, Raadslid Ronduit Open, Leudal
Inleiding
Met grote regelmaat worden we als Gemeenteraad geconfronteerd met situaties op planologisch terrein waarin we graag verandering willen maar waarbij de ervaring leert dat plannen voor verandering vaak niet tot uitvoering (kunnen) komen omdat geldende regels verandering en vernieuwing in de weg staan. Ons planologisch beleid is in de ogen van velen vastgelopen. Formeel berust de verantwoordelijkheid en bevoegdheid voor het vaststellen en wijzigen van bestemmingsplannen bij de Raad maar in de praktijk blijkt de bewegingsruimte voor de Gemeenteraad alsmaar beperkter te worden. Politieke discussies lopen vast in vragen wat juridisch mag en wat juridisch niet is toegestaan. Het politieke domein wordt als ware overklast door het juridisch domein. Dat kan in de uitvoering niet worden hersteld. Die situatie staat haaks op het beginsel van de scheiding der machten (de wetgevende, macht, de rechtsprekende macht en de uitvoerende macht) dat de grondslag vormt voor ons staatsbestel. De onafhankelijkheid die de Trias Politica bepleit lijkt aangetast. Het juridisch domein wordt dominanter. Gewenste beleidsveranderingen blijken steeds moeilijker inpasbaar binnen strakke juridische kaders.
Ook de Rijksoverheid is die ontwikkeling niet ontgaan. Het huidige stelsel van regels en procedures laat weinig ruimte om in te spelen op de dynamiek van een moderne samenleving. De vraag hoe burgers situaties beleven is gaandeweg vervangen door formele definities zoals die in wetten en verordeningen zijn vastgelegd. Het besef dat we zijn vastgelopen in een dicht en gedetailleerd stelsel van regels wordt breed gedeeld. Ondernemers moeten ingewikkelde en kostbare procedures doorlopen wanneer zij bedrijfsactiviteiten willen wijzigen. Omwonenden hebben juridische bijstand nodig omdat regels steeds ingewikkelder worden en voor burgers vaak lastig zijn te doorgronden. Voor gemeenten is het vaak lastig regels te handhaven omdat dit grote inspanningen vergt. Bovendien blijkt dat genomen besluiten in juridische procedures vaak geen stand houden. Beginselen van behoorlijk bestuur, in het bijzonder het motiveringsbeginsel, bieden volop mogelijkheden om een genomen besluit met succes aan te vechten.
Dergelijke overwegingen waren een belangrijke aanleiding om te komen tot een nieuwe Omgevingswet. Over de onderliggende redenen om tot een nieuwe Omgevingswet te komen bestaat niet zoveel misverstand en de ambities van de Omgevingswet worden dan ook breed gedeeld. Die houden in dat er meer flexibiliteit komt, dat er minder centraal wordt geregeld, dat er meer ruimte komt voor initiatieven op decentraal niveau en dat de verantwoordelijkheid niet alleen wordt verlegd van de centrale overheid naar de lokale overheid maar ook dat op lokaal niveau betrokkenen zelf, ondernemers en burgers, meer ruimte krijgen om zelf plannen te ontwikkelen. Het initiatief om met een nieuwe Omgevingswet te komen was mede gebaseerd op de wens om meer ruimte te scheppen zodat kan worden ingespeeld op ontwikkelingen in de prakrijk. De ambitie van de Omgevingswet is om situaties vlot te trekken waarin velen veranderingen willen die thans op formele beperkingen stuiten. Het planologisch beleid zoals dat juridisch is vastgelegd heeft een statisch karakter en is niet meer in staat mee te bewegen met de dynamiek van een (post)moderne samenleving.
In 2016 besloten Eerste en Tweede Kamer tot de nieuwe Omgevingswet, Deze wet zal in de plaats treden van tal van bestaande regelingen die betrekking hebben op het buitengebied. Zo hebben we nu te maken met bestemmingsplannen, met structuurvisies, met welstandsnota’s, met kapvergunningen enz. Na invoering van de nieuwe Omgevingswet wordt de situatie overzichtelijker. Gemeenten dienen dan een Omgevingsvisie vast te stellen en aansluitend een Omgevingsplan te maken om die visie in praktijk te brengen. Dat kan beleid en regelgeving een stuk overzichtelijker maken. Maar de invoering van de Omgevingswet houdt veel meer in. Ingrijpend is de overdracht van bevoegdheden naar gemeenten. Er ontstaat meer beleidsruimte op gemeentelijk niveau. Maar ook binnen gemeenten is er sprake van verandering. Terwijl Raad en College tot nu toe een centrale plaats innemen in de ruimtelijke ordening komen er met de Omgevingswet meer mogelijkheden voor burgers om invloed te hebben op hun eigen leefomgeving. Er komt meer ruimte voor eigen initiatieven. De impact van deze veranderingen kan nauwelijks worden overschat. In wezen worden verantwoordelijkheden overgeheveld naar burgers. Die zitten niet langer in een passieve positie waarin ze moeten afwachten wat er over hen wordt beslist en wat de uitkomst is van complexe juridische procedures maar ze kunnen, uiteraard binnen door overheden aangegeven kaders, zelf een actieve rol spelen. Ten diepste gaat het om een nieuwe vorm van burgerschap.
Ook in Leudal hebben we te maken met situaties waarin ondernemers en burgers tegenover elkaar staan en waarin (vrijwel) ieder besluit van de Raad c.q. College het startpunt vormt voor juridische procedures. Dat betreft in het bijzonder vergunningen op het terrein van de intensieve veehouderij. Voortdurend vormen genomen besluiten met betrekking tot bestemmingsplannen en individuele vergunningen aanleiding tot juridische procedures. Dat kost zowel betrokkenen als de gemeente zelf veel tijd, geld en energie en leidt slechts zelden tot uitspraken van Rechtbanken en/of Raad van State waarin ieder zich kan vinden. Zodra sprake is van een wijziging van regels c.q. vergunningen wordt wederom geprocedeerd.
Dat leidt tot de vraag op welke wijze de nieuwe Omgevingswet kan bijdragen aan oplossingen in situaties waarin sprake is van gespannen verhoudingen en waarin partijen vaak tegenover elkaar staan. We zullen eerst inhoudelijk ingaan op de problematiek binnen de landbouwsector zelf en op de relatie tussen de landbouw en de omgeving. Vervolgens zullen we nagaan op welke wijze de mogelijkheden die de nieuwe Omgevingswet biedt kunnen worden benut om knel- en probleemsituaties geheel of gedeeltelijk op te lossen. We zullen zien dat dit allerminst vanzelfsprekend is. Zo bestaat het risico dat de verhoudingen tussen partijen oplossingen belemmeren en verhinderen dat aan vernieuwende initiatieven wordt gewerkt. Om die reden zal aansluitend een voorstel worden gedaan dat het huidige stelsel van rechten en plichten ingrijpend verandert met als doel oplossingen mogelijk te maken die thans niet kunnen worden gerealiseerd. Ook gaan we in op de vraag welke processen een vernieuwende aanpak faciliteren en voorkomen dat initiatieven vastlopen in oude tegenstellingen.
- De ontwikkeling van de landbouw
De ontwikkeling die de landbouw, vooral vanaf de vijftiger jaren, ook in onze regio heeft doorgemaakt is indrukwekkend geweest. Schaalvergroting en specialisatie maakten het mogelijk de productiviteit enorm te laten stijgen. Daardoor kon de kostprijs in de hand worden gehouden. De nadruk op economische aspecten kwam centraal te staan. Dat hield nauw verband met de fase van wederopbouw waarin Nederland verkeerde na de Tweede Wereldoorlog. Goedkoop voedsel was belangrijk omdat mede daardoor de lonen in de industrie laag konden blijven. Dat stelde de industrie in staat om een krachtige exportpositie op te bouwen.
Ondernemers hebben van deze enorme stijging van de arbeidsproductiviteit slechts in beperkte mate geprofiteerd. De voordelen van een lage kostprijs werden voor een belangrijk deel doorgegeven aan consumenten. Daarbij speelt een belangrijke rol dat de positie van producent in de keten traditioneel zwak is. Er is een voortdurende druk tot verdere schaalvergroting en specialisatie zonder dat de verhoudingen in de keten wezenlijk veranderen. Een relatief beperkt aantal verwerkingsbedrijven en supermarkten heeft een relatief dominante positie in de voedselketen en vormt de verbindende schakel tussen veel producenten en veel consumenten. Er zijn weliswaar tal van initiatieven met als doel ketenverkorting door directe aan- en verkoop tussen producent en consument maar de omvang hiervan blijft vooralsnog relatief beperkt.
De producent ziet zich daardoor geplaatst voor de voortdurende noodzaak tot beheersing en verlaging van de kostprijs. Tegelijkertijd worden de eisen aan voedselproductie steeds strenger wat extra investeringen en inspanningen noodzakelijk maakt. Denk aan toepassing van nieuwe technologie om de negatieve gevolgen van de intensieve veehouderij op te vangen. Bedrijven worden verplicht ammoniakwassers te installeren om de uitstoot van ammoniak te verminderen. De groei van de intensieve veehouderij heeft tot een groot mestoverschot geleid. Om dat probleem op te lossen kunnen bedrijven met een mestoverschot worden verplicht een gedeelte van de mestproductie te verwerken wat aanmerkelijke investeringen vraagt. Die investeringen dwingen vervolgens tot verdere schaalvergroting en specialisatie om zo de kostprijs in de hand te houden door de kosten over een grotere productie te spreiden.
Nu zijn we ons ook steeds meer gaan realiseren dat aan dat succes van voortdurende verhoging van de productiviteit ook nadelen zitten. De snelle ontwikkeling en voortdurende modernisering had ook minder positieve gevolgen. Veel bedrijven moesten hun activiteiten stoppen, deels vanwege gebrek aan een opvolger maar ook om economische redenen. Schaalvergroting en specialisatie betekenden een sterke toename van de kapitaalintensiteit. Ondernemers werden steeds afhankelijker van banken. Specialisatie betekende ook dat de risico-gevoeligheid toenam vergeleken met de gemengde bedrijven in de vijftiger jaren van de vorige eeuw. Maar er ontstonden ook problemen in de relatie tussen intensieve veehouderij en omgeving. Vanaf het midden van de zeventiger jaren waren er de eerste geluiden dat de ontwikkeling van de intensieve veehouderij tot onoplosbare problemen zou gaan leiden. Gewezen werd op een steeds groter mestoverschot en op negatieve effecten op de omgeving. Denk aan de effecten van ammoniakemissie en aan overbelasting van oppervlakte- en grondwater. Vooral de laatste tien jaar is er ook meer aandacht gekomen voor gezondheidsklachten van omwonenden. Naast de gevolgen van ammoniakuitstoot wordt gewezen op de risico’s van fijnstof.
Het succes werd gaandeweg tot probleem. Lange tijd, en in de ogen van velen nog steeds, was de overtuiging dat die problemen oplosbaar waren door nieuwe technologie. Mestoverschotten kunnen worden weggewerkt door moderne methoden van mestverwerking. Ammoniakemissies kunnen worden teruggedrongen door gebruik van ammoniakwassers. Maar er bestaan ook toenemende twijfels over deze ontwikkeling. Vragen ontstaan wat het eindpunt van deze ontwikkeling zal zijn. Zijn problemen rond mestverwerking op duurzame wijze oplosbaar? Hoeveel bedrijven zullen uiteindelijk overblijven? Het proces van schaalvergroting lijkt eindeloos voort te gaan. Een eindpunt is niet in zicht. En hoe verhoudt zich de situatie van een zeer gering aan supergrote bedrijven tot de door vele gedeelde wens dat gezinsbedrijven de basis van de Nederlandse landbouw zijn en ook moeten blijven? De modernisering heeft nieuwe afhankelijkheden geschapen. We noemde reeds de alsmaar hogere kapitaalintensiteit van bedrijven. Bovendien is het proces moeilijk omkeerbaar. Sterker nog, er is eerder sprake van een tredmolen. De individuele ondernemer heeft daarbij nauwelijks een keuze. Het is meedoen aan het proces van schaalvergroting of op termijn het bedrijf beëindigen. Stilstand is achteruitgang.
Wanneer modernisering problemen oplevert is er een, zeker in landbouwkringen, breed gedeelde overtuiging dat technologie die problemen kan en zal oplossen. Modernisering is een door technologie gedreven proces. De Franse filosoof Latour heeft er aandacht voor gevraagd dat de technologie allerminst een neutraal instrument is. We zijn steeds afhankelijker geworden van nieuwe technologie. We kunnen de voordelen van technologie benutten maar we hebben ons vaak onvoldoende gerealiseerd dat nieuwe technologie ook eisen stelt aan de toepassing ervan. Toepassing van nieuwe technologie maakte het noodzakelijk dat we eerst de werkelijkheid aanpasten aan de eisen die de technologie stelt. Het instrument van de technologie kreeg zo gaandeweg de regie in handen. Het middel werd regisseur.
Het centraal stellen van economische overwegingen had als consequentie dat andere waarden, bijvoorbeeld ecologische, kwetsbaar werden. Er was in toenemende mate sprake van afwenteling. De rekening voor economisch profijt had de vorm van achteruitgang van waarden als natuur, landschap, van negatieve effecten op de gezondheid door emissies van ammoniak en fijnstof, van nitraat- en fosfaatverzadiging van de bodem en van verontreiniging van grond- en oppervlaktewater. Deze negatieve effecten vormden geen bestanddeel van de kostprijs op bedrijfsniveau. Zou dat alles worden doorberekend naar de consument dan zou het economische plaatje van de veehouderij er ingrijpend anders uitzien. Het komt erop neer dat de intensieve veehouderij slechts een beperkte economische basis heeft. Zouden alle negatieve effecten worden doorberekend, dan zou de kostprijs aanmerkelijk hoger zijn. Uit een recent onderzoek (“De echte prijs van vlees”, maart 2018, CE Delft in opdracht van Natuur en Milieu) ) blijkt dat de externe kosten van vlees substantieel zijn. Als alle externe kosten zouden worden verdisconteerd in de prijs en er geen subsidies zouden worden verstrekt, dan zou de prijs van een stukje varkensvlees 53% boven de huidige supermarktprijs moeten liggen. Voor rundvlees is de echte prijs 40% hoger, en voor kippenvlees zouden de kosten 26% hoger zijn. Uit de analyse blijkt ook dat milieuschade in de intensieve veehouderij de grootste schadepost vormt. Het gaat dan met name om emissies van ammoniak (NH3) die gezondheidseffecten geeft voor boeren zelf en omwonenden en de luchtkwaliteit in Nederland flink slechter maakt. De studie stelt ook dat de totale netto maatschappelijke schade van de Nederlandse consumptie van vlees op dit moment ongeveer 4,5 miljard euro per jaar bedraagt (inclusief subsidies).
Maar niet alleen economische en ecologische aspecten spelen een rol. Landbouw had van oudsher een krachtige verbindende functie op het platteland. Die functie is als gevolg van de modernisering aanzienlijk ingeperkt. Terwijl de landbouw oorspronkelijk een belangrijke maatschappelijke functie vervulde, is de nadruk steeds meer op het economisch belang komen te liggen. Bedrijven verdwenen uit de dorpskernen en werden verplaatst naar het buitengebied. Dat had ook gevolgen voor de positie van de landbouw binnen de maatschappij. De landbouw vormde steeds minder een verbindende schakel en een bron van cohesie. De modernisering speelde zich af op bedrijven en werd onttrokken aan het gezichtsveld van burgers. Gevolg is dat burgers thans nauwelijks een beeld hebben van hoe een moderne bedrijfsvoering eruit ziet en hoe ons voedsel wordt geproduceerd. De maatschappelijke functie van de landbouw heeft door de nadruk op economische belangen aan betekenis ingeboet.
Bij de toenemende spanning tussen intensieve veehouderij en omgeving speelt zeker ook mee dat de functies van het buitengebied zijn verbreed. Er kwamen nieuwe inkomensbronnen die speciale eisen stellen aan de omgeving. Zo heeft zorglandbouw juist profijt van een duurzaam beheer van het buitengebied. Voor functies als recreatie en toerisme geldt dat nog sterker. Dat betekent dat er ook vanuit andere economische bedrijfstakken een tegengeluid komt tegen aantasting van de kwaliteiten van het buitengebied. Ook speelt zeker mee dat burgers mondiger zijn geworden. Men vindt het niet meer vanzelfsprekend dat men als bewoners van het buitengebied de nadelen van een steeds intensievere landbouw moet accepteren.
Dat alles heeft de afgelopen decennia tot toenemende polarisatie geleid in het buitengebied. Ook Leudal kent meerdere probleemsituaties die in de huidige omstandigheden niet of nauwelijks oplosbaar zijn. Aanvragen voor vergunningen voor aanpassing en vergroting van bedrijven stuiten steeds vaker op weerstand met een opeenvolging van juridische procedures. Pogingen om via mediation tot voor ieder aanvaardbare oplossingen te komen blijken vaak geen succes te hebben. De verhoudingen zijn vaak te zeer verstoord. Enerzijds is er voor ondernemers de noodzaak van voortdurende vernieuwing en anderzijds wensen omwonenden en bijvoorbeeld natuur- en milieuorganisaties de gevolgen daarvan niet langer te accepteren. Dat betekent vertraging van plannen, ergernis bij alle betrokkenen en de mogelijkheden om tot oplossingen te komen zijn gering. De regels die met betrekking tot rechtsbescherming gelden geven volop gelegenheid tot verzet tegen onwelgevallige overheidsbesluiten.
De conclusie van het bovenstaande is dat de maatschappelijke positie van de landbouw tot probleem geworden. De eisen vanuit de maatschappij nemen toe en de ruimte op daarop in te spelen is voor de individuele ondernemers beperkt. We zitten vast aan de wijze waarop we alles hebben georganiseerd en geregeld. We houden de problemen als het ware georganiseerd in stand. We hebben de problemen beter georganiseerd dan de uitdagingen voor de toekomst. Daarbij moeten we ons realiseren dat ingrijpende veranderingen weliswaar nodig zijn maar dat de invloed van de gemeenten beperkt is. We kunnen als gemeente incidentele innovatieve initiatieven ondersteunen maar voor structurele oplossingen zijn we afhankelijk van de provinciale en (vooral) de landelijke overheid en natuurlijk van betrokken partijen zelf. De nieuwe Omgevingswet geeft blijk van een andere benadering en heeft de ambitie meer ruimte te bieden aan dynamiek. Alle aanleiding dus om de mogelijkheden van de Omgevingswet op het terrein van de spanning tussen intensieve veehouderij en omgeving nader te verkennen.
- De Omgevingswet
De toenemende bemoeienis van de overheid met de intensieve veehouderij heeft geleid tot een dicht net van juridisch verankerde regels. Het juridisch systeem waarin rechten en plichten zijn vastgelegd is gebaseerd op individuele bedrijven. Weliswaar gelden er op landelijk, provinciaal en lokaal niveau algemeen geldende regels voor het recht om dieren te houden maar dergelijke rechten zijn toegewezen aan individuele bedrijven en gebonden aan specifieke locaties. Wie dieren houdt dient over een vergunning te beschikken om dat op een bepaalde locatie te doen. De vraag is aan de orde of en op welke wijze de mogelijkheden van de nieuwe Omgevingswet kunnen bijdragen aan structurele en duurzame oplossingen. Dat geldt in het bijzonder omdat deze Wet meer flexibiliteit toelaat en meer ruimte schept voor initiatieven vanuit de praktijk. Dat biedt mogelijkheden ten opzichte van de huidige situatie waarin sprake is van een strak en complex juridisch kader.
Er zijn kortom veel redenen om positief te staan tegenover de ambities van de nieuwe Omgevingswet. Maar de vraag blijft of het ook gaat lukken die ambities in de praktijk handen en voeten te geven. We noemden reeds het grote aantal nota’s, rapporten en plannen die als strekking hadden dat ingrijpende veranderingen nodig waren met betrekking tot de intensieve veehouderij. Maar ook stellen we vast dat deze niet of zeer onvoldoende zijn opgepakt en dat met aanbevelingen weinig is gebeurd. Plannen kwamen slechts moeizaam tot uitvoering en werden onder politieke druk vaak verzacht. Of oplossingen werden naar de toekomst verschoven. Het gaat kennelijk om een weerbarstig vraagstuk. Veel pleidooien voor noodzakelijke veranderingen met betrekking tot de intensieve veehouderij hebben geen vertaling gekregen in de praktijk. Er is dus meer nodig om te voorkomen dat ook de ambities van de Omgevingswet vastlopen in intenties die niet kunnen worden gerealiseerd. Er blijkt een spanning te bestaan tussen theorie en praktijk. Succes is niet vanzelfsprekend. Zo kunnen we bestaande rechten niet zomaar opzij zetten. Die zijn juridisch stevig verankerd. Maar ook is het lang niet vanzelfsprekend dat partijen met elkaar draagvlak bereiken voor plannen. Zo is er regelmatig sprake van vijandbeelden tussen betrokkenen. Verhoudingen zijn vaak verstoord na lange juridische procedures waarin partijen tegenover elkaar zijn komen te staan. Dat maakt het niet gemakkelijk om in die context vervolgens met elkaar plannen uit te gaan werken.
Om tot werkelijke vernieuwing te komen is er meer ruimte nodig zodat er oplossingen in zicht komen die thans niet mogelijk zijn. Om die reden is een voorstel uitgewerkt dat het huidige systeem van rechten en plichten vervangt door een stelsel dat meer ruimte biedt om tot oplossingen te komen.
De vraag in hoeverre de ambities en mogelijkheden van de nieuwe Omgevingswet zullen worden benut is, vanwege de uitgangspunten en principes van de nieuwe Omgevingswet, primair een vraag voor de Gemeenteraad. Dat geldt ook voor Leudal. Gaan we de geboden ruimte benutten? Welke voorwaarden gelden daarbij? Staan we open voor initiatieven of blijven we vasthouden aan het bestaande rigide kader en accepteren we bewust of onbewust de bezwaren die daaraan vastzitten? In het laatste geval accepteren we ook het voortbestaan van overlast- en knelsituaties. Dat is dus eerst en vooral een politieke keuze.
Tegelijkertijd zijn er ook omstandigheden die de geesten wellicht rijp maken voor een nieuwe aanpak waarbij gebruik wordt gemaakt van de opties van de Omgevingswet. Allereerst zullen weinigen gelukkig zijn met de huidige situatie. Ondernemers worden thans belemmerd in de uitvoering van hun bedrijfsplannen en tegelijkertijd zijn eenmaal vergunde rechten vrijwel onaantastbaar waardoor omwonenden de zekerheid hebben dat problemen nog lange tijd blijven voortbestaan. Een tweede gunstige omstandigheid is dat ondernemers als gevolg van nieuwe regels de overstap moeten maken naar nieuwe en milieuvriendelijker stalsystemen. Dat vraag aanzienlijke investeringen en velen zullen die stap niet zetten en hun activiteiten beëindigen. Dat betekent dat er dynamiek komt in de sector en dat is een gunstig moment om die zodanig te sturen dat ook in planologisch opzicht een duurzamere structuur ontstaat. Die kan worden bereikt door dierrechten te verplaatsen van locaties die overlast geven naar activiteiten waar die overlast niet bestaat of aanzienlijk minder is. De uitdaging is om die herstructurering zodanig te laten plaatsvinden dat in de eindsituatie zowel ondernemers als omwonenden er maximaal op vooruit zijn gegaan. Zonder regie over de te verwachten dynamiek zullen rechten kunnen worden verplaatst naar minder optimale locaties en zal er mogelijk worden geïnvesteerd op locaties die op termijn weinig duurzaam zijn. De komende periode van dynamiek lijkt uit te nodigen om de daaraan verbonden kansen te benutten door investeringen te doen op locaties die toekomstbestendig zijn. Zo kan worden voorkomen dat dieren worden verplaatst naar locaties die nu reeds als problematisch worden ervaren en die zich niet goed lenen voor uitbreiding of nieuwvestiging. Die situatie zou voor alle betrokkenen nadelen hebben. In plaats daarvan zou de ambitie moeten zijn om dieren te verplaatsen van locaties die thans overlast geven naar locaties waar betere mogelijkheden zijn voor bedrijfsontwikkeling. Zoals aangegeven kunnen bestaande regels verhinderen dat deze ontwikkeling zal optreden. Dat roept de vraag op of een aanpak denkbaar is die de gewenste structuurverbetering wel mogelijk maakt.
4. Een voorstel op basis van de nieuwe Omgevingswet
Wij menen dat verandering en vernieuwing niet zijn gediend met een systeem waarin rechten aan individuele bedrijven zijn toegekend en iedere wijziging onderwerp zal zijn van lange juridische procedures. Binnen het huidige systeem worden probleemsituaties niet wezenlijk opgelost omdat eenmaal verleende rechten moeilijk kunnen worden aangetast. Het voorstel is om een systeemsprong te maken door over te stappen van individuele beoordeling van bedrijfsplannen en wijziging van vergunningen naar een meer gebiedsgerichte benadering. Dat is meer dan een schaalsprong. Het voorstel houdt ook in dat gekozen wordt voor een andere benadering waarbij de verantwoordelijkheid voor oplossingen deels verschuift van de overheid naar private partijen. Ondernemers, burgers en natuur- en milieuorganisaties komen centraal te staan en krijgen de mogelijkheid om voor het “eigen” gebied met oplossingen te komen die duurzaam en houdbaar zijn. Dat houdt concreet in dat knelsituaties onderwerp worden van onderling overleg en dat van overheidszijde de mogelijkheid wordt geboden en ook ondersteund om een plan op te stellen waarin alle betrokkenen zich kunnen vinden. Die benadering betekent dat regionale differentiatie uitgangspunt is. Wat aanvaardbaar is in de ene regio kan worden afgewezen in een andere regio. Centraal staat dat gekozen wordt voor een beoordelings- en afwegingskader dat zich niet beperkt tot afzonderlijke bedrijven maar een regionaal karakter heeft. Een op te stellen plan houdt in dat wordt vastgelegd op welke locaties verdere bedrijfsontwikkeling mogelijk is, welke voorwaarden daarbij gelden en ook op welke locaties veehouderijactiviteiten binnen een af te spreken termijn worden beëindigd. Dat betekent niet dat een streep wordt gehaald door regels van de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheid maar dat sprake is van een algemener kader waarbij de concrete invulling van regels aan de partijen in een gebied wordt overgelaten.
Natuurlijk kan men oordelen dat een dergelijke aanpak niet van de grond zal komen, zeker wanneer sprake is van verstoorde verhoudingen. Echter, voor beide partijen valt er winst te behalen. Voortzetting van de huidige situatie betekent dat er in veel gevallen een rem is op bedrijfsontwikkeling en dat overlast voor omwonenden blijft voortduren. Partijen hebben er dus belang bij dat men tot overeenstemming komt. Zonder onderlinge overeenstemming blijven bestaande rechten inclusief de daaraan verbonden consequenties van kracht. Die verliezen pas en slechts hun geldigheid zodra er overeenstemming is over een nieuw en door betrokkenen gedragen plan.
De betekenis van de Omgevingswet is vooral dat daardoor mogelijkheden in beeld komen die thans juridisch niet mogelijk zijn. De overheid zit vast aan eenmaal verleende rechten. Wijziging daarvan is enkel mogelijk wanneer daarbij betrokken partijen daarover overeenstemming bereiken. We kunnen dus slechts in beperkte mate erop vertrouwen dat wijziging c.q. aanscherping van regels zal helpen. Verandering kan niet worden afgedwongen. Tegelijkertijd hebben partijen er belang bij tot overeenstemming te komen, wetend dat men anders gevangen zit in een strak juridisch kader.
De Omgevingswet kan flexibiliteit bieden doordat rechten uitwisselbaar worden tussen locaties. Daardoor ontstaan meer mogelijkheden tot structuurverbetering van de sector en voorts kan worden bijgedragen aan een gewenste oplossing van probleemsituaties. Een dergelijke benadering kan niet worden opgelegd door de gemeente. Het gaat immers om private belangen die juridisch zijn verankerd. Uitgangspunt dient te zijn dat voor realisering van deze benadering alle betrokkenen (ondernemers, burgers, milieu- en natuurorganisaties) een centrale rol krijgen toebedeeld. Dat houdt in dat betrokken partijen in probleemsituaties op basis van thans verleende vergunningen gezamenlijk een plan uitwerken waarbij na een overgangsperiode een situatie wordt bereikt waarin dieren op zodanige locaties worden gehouden dat dit leidt tot verbetering van de structuur van de sector. Die benadering maakt bedrijfsontwikkeling mogelijk waarbij tevens bestaande overlast wordt teruggedrongen. Dat kan bijvoorbeeld inhouden dat op locaties waar thans intensieve veehouderij plaatsvindt en waar een ondernemer overweegt te stoppen, de activiteiten op wellicht grotere schaal worden voortgezet terwijl tegelijkertijd bedrijfsactiviteiten op locaties die problemen opleveren op termijn worden beëindigd of sterk worden verminderd.
Ook is helder dat realisering van een dergelijk plan aanzienlijke financiële inspanningen zal vragen. Het aantal dieren per bedrijf is thans aanzienlijk groter dan in de negentiger jaren toen een veelomvattend plan dat de gehele intensieve veehouderij in de concentratiegebieden zoals Noord-Brabant, Limburg, Gelderland en Overijssel omvatte, niet van de grond kwam en politiek op wezenlijke punten werd “uitgekleed” waardoor de uitkomst veel minder ingrijpend werd en de problemen niet werden opgelost maar, integendeel, eerder werden versterkt en verdiept. Dat plan hield een onderscheid in tussen landbouwontwikkelingsgebieden en varkensvrije zones. Het huidige plan is kleinschaliger en is gebaseerd op een lokale aanpak waarbij binnen een gemeente ook nog eens de inspanningen zijn gericht op oplossing van knelsituaties.
Een verschil is ook dat indertijd sprake bij het plan voor varkensvrije zones sprake was van een landelijk kader terwijl in het huidige voorstel is gekozen voor een aanpak vanuit de praktijk. De overheid heeft in het voorstel een andere positie en rol. Bovendien ligt minder de nadruk op regelgeving en wordt deels het uitgangspunt losgelaten dat aanscherping van regels de gewenste eindsituatie zal doen ontstaan. Niet de overheid is leidend en voorschrijvend in de voorgestelde aanpak maar aangesloten wordt bij wat betrokkenen in een bepaald beperkt gebied zelf wensen.
Natuurlijk kan men twijfels hebben of partijen die in procedures lijnrecht tegenover elkaar hebben gestaan bereid en in staat zijn tot het opstellen van een gezamenlijk plan te komen. Echter, wanneer men besluit niet mee te werken betekent dan voor ondernemers dat bedrijfsontwikkeling lastig zal blijven en dat de structuur van de sector niet wezenlijk verbetert. Voor omwonenden zou dat inhouden dat in dat men nog zeer lange tijd de bestaande overlast zal moeten accepteren. De uitdaging is om een moment van dynamiek in de sector aan te grijpen om ook beweging te krijgen in situaties die in juridisch opzicht zijn dichtgetimmerd.
5. Verdere uitwerking van het voorstel
5.1 Algemeen
Voor de nadere uitwerking en concretisering zullen we op een aantal aspecten van het voorstel nader ingaan. Het onderstaande is niet geschreven vanuit de stelling dat dit de enige uitwerking is maar vooral om de gedachten te bepalen en besluitvorming voor te bereiden over de vraag of we deze kant op willen. De uiteindelijke uitwerking kan dus afwijken. Bovendien is belangrijk dat het uitgangspunt is dat plannen zullen worden opgesteld door betrokkenen. Dat pleit eveneens voor ruimte ten opzichte van de huidige situatie. Een gedetailleerd voorgeschreven procedure met tal van regels staat haaks op het bieden van beleidsruimte aan betrokkenen en kan gemakkelijk belemmeren dat initiatieven van de grond komen. Wel zal er politieke helderheid moeten worden verschaft over het beoordelingskader waar op te stellen plannen aan zullen worden getoetst. Met het wekken van verwachtingen die later niet worden bevestigd is niemand gediend. Dan verkeert vernieuwing in zijn tegendeel, namelijk nog verder verlies aan vertrouwen in overheden. Ook zal de ruimte die wordt geboden op planologisch terrein nooit zover gaan dat harde uitgangspunten zoals die in overheidsbeleid vastliggen en wezenlijke waarden in het gebied worden aangetast.
5.2 Omvang gebied
Bij de selectie van gebieden dient uitgangspunt te zijn of er sprake is van een door betrokkenen intens beleefd probleem. Er moet sprake zijn van een zich voortslepende problematiek die binnen geldende beleidskaders niet oplosbaar lijkt. Voor ondernemers kan dat het gebrek aan noodzakelijk ontwikkelingsmogelijkheden voor hun bedrijf zijn. Voor burgers de ondervonden overlast en voor natuur- en milieuorganisaties de bescherming van kwetsbare waarden. Enkel om de gedachten te bepalen: het zou kunnen gaan om een gebied van 100 tot 500 hectaren waarin 5 bedrijven zijn gevestigd, twintig tot dertig burgers wonen en al of niet sprake is van natuurwaarden. Een te selecteren gebied moet groot genoeg zijn om tot flexibiliteit te komen en klein genoeg om tot een directe onderlinge communicatie te komen tussen alle betrokkenen.
5.3 Fasering
Het spreekt vanzelf dat een dergelijk plan niet van de ene op de andere dag kan worden verwezenlijkt. Het vraagt tijd. Het lijkt dan ook logisch dat een dergelijk plan een overgangsperiode bevat waarin fasen worden onderscheiden in het realiseren van de eindsituatie en waarbij per fase wordt aangegeven welke stappen in die fase worden gezet. Dat kan beëindiging van veehouderijactiviteiten op een locatie inhouden, nieuwe vergunningen voor andere locaties met meer ruimte dan thans is toegestaan, afspraken over maatregelen tijdens een bepaalde fase, afspraken over handhaving van geldende regels enz.
5.4 Het resultaat
De uitkomst kan het karakter hebben van een kaart waarop staat aangegeven wat de eindsituatie is die men wil bereiken maar ook afspraken over de weg waarlangs en het tijdstip waarop deze moet worden bereikt. Ook kunnen afspraken er onderdeel van zijn waarin verdere ontwikkelingsruimte wordt geboden, gekoppeld aan voorwaarden. Er kunnen ook afspraken met een tijdelijk karakter worden gemaakt die slechts tijdens een overgangsperiode gelden.
5.5 De financiering
Juist vanwege de aanzienlijke bedrijfsontwikkeling en schaalvergroting in de afgelopen twintig jaar zullen maatregelen die structuur verbeterend werken aanzienlijke investeringen vragen. Het is onze overtuiging dat met name de landelijke en provinciale overheid aanspreekbaar zullen zijn op medefinanciering aangezien te maken plannen die op de steun van alle betrokkenen kunnen rekenen beleidsdoelen realiseren die binnen het huidige systeem al jarenlang niet van de grond zijn gekomen. Immers, de wens tot verbetering van de structuur van de intensieve veehouderij ligt vast in beleidsnota’s van provincie en rijk en niemand zal tevreden terugkijken op de resultaten die op dat terrein de afgelopen periode zijn bereikt. Zeer integendeel!
Het vertrekpunt dat inzet van overheidsmiddelen noodzakelijk zal zijn heeft overigens nooit ter discussie gestaan. Ook in de negentiger jaren toen een ingrijpende herstructurering van de veehouderij onderwerp van overleg vormde was overheidsbudget beschikbaar. Recent is door Minister Schouten aangegeven dat er overheidsmiddelen beschikbaar zijn om het proces van herstructurering te begeleiden en te realiseren. Aangezien een tot stand gekomen plan een duurzame en houdbare oplossing betreft waar alle betrokkenen mee kunnen leven en voor alle partijen aanmerkelijke voordelen heeft, niet in de laatste plaats voor overheden, zijn er krachtige argumenten een beroep te doen op voor de herstructurering van de intensieve veehouderij beschikbare gelden. Overigens zal een door betrokken partijen geaccepteerd plan ook grote voordelen en kostenbesparingen betekenen voor de gemeente. Voortduring van knelpuntsituaties vraagt aanzienlijke ambtelijke en bestuurlijke inzet, zowel bij de voorbereiding van te nemen besluiten als met betrekking tot de inbreng bij juridische procedures (bezwaar en beroep).
5.6 Rol en positie overheid
De positie en rol van de gemeente veranderen ingrijpend. Terwijl de gemeente binnen het huidige planologisch beleidskader een centrale plaats inneemt, vindt planvorming nu primair plaats door betrokken partijen zelf. Daarmee is de rol van de gemeente overigens allerminst uitgespeeld. Op de volgende punten is die rol zelfs cruciaal.
Allereerst zal de gemeente de keuze moeten maken om het voorstel verder uit te werken, daarover te besluiten en het voorstel te communiceren naar betrokkenen. Ook heeft de gemeente een belangrijke opdracht om met provincie en rijksoverheid te communiceren en te verkennen of deze vernieuwende aanpak wordt geaccepteerd. Er moet een kader worden geconstrueerd waarbinnen eenmaal uitgewerkte plannen onderwerp van overleg en beoordeling kunnen zijn. Op de derde plaats zal procesbegeleiding moeten worden georganiseerd. De ervaring leert dat betrokken partijen, wanneer die een periode van juridische processen hebben doorgemaakt, niet automatisch de overstap zullen maken naar het gezamenlijk opstellen van een plan. Dat vraagt over en weer vertrouwen dat in de huidige situatie vaak ontbreekt. Tot slot zullen eenmaal opgestelde en goedgekeurde plannen planologisch moeten worden vastgelegd, bijvoorbeeld als component in een Bestemmingsplan Buitengebied.
5.7 Het proces
Realisering van een dergelijk plan wijkt ingrijpend af van de bestaande praktijk. Partijen die tot nu toe in juridische procedures vaak tegenover elkaar hebben gestaan, moeten gezamenlijk plannen uitwerken waarbij belangen tegengesteld zijn. Anderzijds beschikken ze zelf in de nieuwe situatie over meer vrijheidsgraden en krijgen ze ruimte om tot oplossingen te komen die binnen thans geldende regels niet mogelijk zijn. Ze zijn minder afhankelijk van gemeentelijke regels waar men geen invloed op heeft.
De ervaring leert dat in dergelijke situaties de kans vrij groot is dat gedurende het proces deelnemers zich laten leiden door de beelden die men gedurende een lange periode van elkaar heeft opgebouwd. Het creëren van gezamenlijkheid vraagt bij de start dan ook veel aandacht. Een beproefde aanpak is dat deelnemers als start opschrijven wat voor hun wezenlijke waarden en uitgangspunten zijn. Die kunnen onderling zeer verschillen maar belangrijk is dat deze expliciet worden benoemd, gedeeld en over en weer gerespecteerd. Waar dient het op te stellen plan minimaal aan te voldoen? Wanneer heeft een plan meerwaarde boven de bestaande context? Dat kan voor burgers zijn dat men een aantrekkelijke leefomgeving wenst en voor ondernemers dat continuïteit is verzekerd. Het is belangrijk dat aan het begin van het proces die zaken worden gedeeld en dat er over en weer respect daarvoor bestaat, gevolgd door de afspraak dat wat er aan ideeën en oplossingen op tafel komt, zal worden getoetst aan dergelijke ambities en zorgen. Dat kan meer ontwerpruimte scheppen om met voorstellen te komen zonder het risico te lopen dat men daarop wordt vastgepind. Men treedt dan uit de onderhandelingscontext en er ontstaat ruimte opties te verkennen zonder die reeds vooraf direct af te wijzen omdat men er de gevolgen niet van kan overzien. Een context van onderhandeling kan zo worden vervangen door een context van gezamenlijke constructie. Distributief onderhandelen waarbij winst van de een verlies betekent voor de ander wordt vervangen door een meer integrale overlegcontext. Het resultaat vormt een set van gedeelde waarden en intenties die schriftelijk wordt vastgelegd. Dat document vormt de toetssteen gedurende het te doorlopen proces. Voorspelbaar is dat tijdens het proces regelmatig sprake is van terugvallen in de oude context van belangentegenstelingen. Het bij de aanvang op te stellen document heeft het karakter van een intentieovereenkomst en kan goede diensten bewijzen wanneer verhoudingen tussen deelnemers gespannen raken en voortgang belemmeren. Op dergelijke momenten kan het helpen om te herinneren aan wat bij de aanvang van het proces als intenties is vastgelegd. Een dergelijk document kan zo dienen als baken en kompas voor het proces wanneer zich onderweg strubbelingen voordoen. Waarden inspireren, belangen doen dat zelden of nooit.
Gelet op de aard van de problematiek lijkt het noodzakelijk, althans zeer gewenst, dat het proces plaatsvindt onder begeleiding. Dat kan een persoon uit de eigen omgeving zijn die het vertrouwen geniet van deelnemers of er kan gekozen worden voor externe begeleiding.
Belangrijk is ook dat vooraf geen concrete stellingen worden betrokken over concrete situaties, bijvoorbeeld de eis dat de geurnorm hoe dan ook moet worden verlaagd of dat op een bepaalde locatie uitbreiding van de veestapel hoe dan ook mogelijk moet zijn. Dus geen voorwaarden vooraf omdat die de ontwerpruimte inperken. Ambities en zorgen zijn belangrijk maar die moeten zodanig worden geformuleerd dat de weg waarlangs daaraan kan worden tegemoet gekomen breed is. Vervolgens blijkt of de bereidheid aanwezig is om een traject te verkennen waarin locatie-specifieke oplossingen worden gezocht.
Men kan het maken van een dergelijk plan opvatten als een mogelijkheid tot oplossingen te komen waar men mee kan leven. Tegelijkertijd heeft men de zekerheid dat als men niet in beweging komt men vast blijft zitten aan problemen die aan de huidige situatie zijn verbonden. Dat betekent voor ondernemers dat men bij ieder plan voor bedrijfsaanpassing de zekerheid heeft dat men in juridische procedures belandt. Het betekent voor omwonenden dat men moet accepteren dat eenmaal vereende rechten vrijwel onaantastbaar zijn en dat ondervonden overlast zal voortduren.
6. Een procedurevoorstel
Stap 1
Het beschreven voorstel is ingrijpend. Het betekent een andere aanpak. Het raakt de beginselen van de toedeling van verantwoordelijkheden. De overheid treedt terug en er wordt ruimte geboden aan betrokken partijen in een gebied. Dit is in hoge mate een politieke aangelegenheid. De eerste stap dient dan ook te zijn om te verkennen of deze aanpak op steun kan rekenen binnen de Gemeenteraad. Wil de Raad actief inspelen op de mogelijkheden die de Omgevingswet biedt, beschouwt men het onderhavige voorstel als een wenselijke benadering en welke opvattingen en aandachtspunten vindt men daarbij belangrijk?
Stap 2
Een volgende stap dient te zijn dat het College bij gebleken steun van de Raad de aanpak verkent bij de provinciale en landelijke overheid, inclusief voorwaarden die aan het proces worden gesteld. Het betreft ook de vraag of overheden zowel beleidsmatig als financieel aanspreekbaar zijn met betrekking tot plannen die door partijen worden opgesteld . Het feit dat meer ruimte wordt geboden aan partijen zal voorspelbaar niet inhouden dat de provinciale en rijksoverheid beleidsmatig geheel zullen terugtreden. Er zal een toetsingskader moeten worden opgesteld dat weliswaar ruimer is dan het huidige complexe en gedetailleerde stelsel van regels maar dat recht doet aan verplichtingen waar bijvoorbeeld de landelijke overheid internationaal aan is gehouden. Belangrijk is dat van meet af aan helderheid bestaat wat het kader is dat op rijks- en provinciaal niveau geldt. Wat zijn de absolute voorwaarden waar oplossingen aan moeten voldoen?
Stap 3
Vervolgens wordt door het College een Raadsvoorstel waarin de aanpak zodanig concreet is uitgewerkt dat hiermee in de praktijk aan de slag kan worden gegaan. Dat voorstel zal ook de gebieden benoemen die bij voorrang worden benaderd. Natuurlijk is denkbaar dat ook spontaan initiatieven van de grond komen.
Heythuysen, 19 augustus 2018
***********************************************
Opiniebijdrage 9 mei, Dagblad De Limburger
Door Orde scheppen we Chaos
Wie als buitenlander Nederland bezoekt zal vaak onder de indruk zijn van hoe we ons land hebben ingericht. We hebben alles keurig op orde, de tuintjes zijn aangeharkt. Alles is geregeld. Dat mag op het eerste gezicht mooi en indrukwekkend lijken maar wijzelf kennen ook de nadelen ervan. De manier waarop we alles hebben geordend kan ook een belangrijke hinderpaal zijn, bijvoorbeeld wanneer we vernieuwingen willen doorvoeren. Dan staan al die regels ons vaak in de weg. Neem als voorbeeld de ruimtelijke ordening waarin we alles tot in detail hebben geregeld. Als we iets willen veranderen zijn er ingewikkelde, tijdrovende en kostbare procedures nodig. Nog erger is dat het systeem nauwelijks veranderbaar is. We hebben alles in definities vastgelegd. En voortdurend worden we gedwongen onze regels nog verder te verfijnen. Is een verzameling stenen een bouwwerk? Wat valt er onder een aan huis gebonden beroep? Bovendien worden we in een moderne samenleving voortdurend geconfronteerd met nieuwe ontwikkelingen en situaties. Het is een wereld waar de politiek de greep op heeft verloren. Het is een walhalla voor juristen, tot groot ongenoegen van burgers en ondernemers die er de last van ondervinden.
Nu is kenmerk van een definitie dat die een onderscheid maakt tussen wat de definitie omvat en wat er buiten valt. Definities sluiten uit. En door definities verder aan te punten valt er steeds meer buiten. Steeds vaker krijgen burgers te maken met de reactie dat die plannen in strijd zijn met de definities zoals we die in onze regels hebben vastgelegd. En regels moeten nu eenmaal worden gerespecteerd. Juist door uit te sluiten wordt de wereld buiten onze systemen steeds groter. De overheid wordt steeds minder ontvankelijk voor wat er leeft onder burgers. Alles wat niet binnen de definities en binnen het beleid valt, bestaat niet voor de overheid. Het is betekenisloos, althans voor de overheid. Het valt buiten onze ordeningen. We beschouwen het als chaos. We hebben daarbij niet in de gaten dat we zelf, door te bepalen wat buiten de regels valt, de constructeurs zijn van die chaos. We willen orde en juist daardoor scheppen we chaos.
Voor die chaos hebben we geen belangstelling. De Franse filosoof Michel Serres stelt dat die chaos waardevol is. Juist datgene wat we hebben buitengesloten bevat de kiemen voor vernieuwing. Gaandeweg is onze aandacht zo gefocust op de regels dat we niet in de gaten hebben dat we daardoor het zicht hebben verloren op wat van waarde is. We hebben als het ware eilanden geconstrueerd waarop we alles keurig hebben geregeld maar het echte leven speelt zich steeds meer af op de oceaan. Serres pleit ervoor onze eilanden te verlaten en expedities te ondernemen om het leven op de oceaan te leren kennen. Dat vraagt lef. Het is veel veiliger in onze papieren werkelijkheid te blijven functioneren en de illusie in stand te houden dat we alles op orde hebben. Juist door naar duidelijkheid en zekerheid te streven hebben we nieuwe onzekerheden geconstrueerd. Nodig is dat we die illusies ontmaskeren. Van rechters hoeven we die ruimte niet te verwachten. Die dienen immers te toetsen aan geldende regels. De werkelijke opdracht ligt bij politici, bij parlementsleden, leden van Provinciale Staten en Raadseden. Die bepleiten weliswaar telkens weer de noodzaak van vernieuwing maar laten zich maar al te vaak leiden door juridische discussies over regels. Daardoor houden ze het verleden in stand in plaats van de toekomst te ontwerpen. Men blijft op de eilanden de dijken verhogen maar is op de duur niet bestand tegen het wassende water. Het feit dat in veel gemeenten nauwelijks nog 50% van de burgers gaat stemmen voor een nieuwe gemeenteraad is een teken aan de wand. Burgers herkennen zich niet meer in het formele leven op de eilanden en gaan hun eigen weg. Men heeft geen aandacht meer voor bestuurders en politici die het belang van onze democratie benadrukken maar tegelijkertijd gaandeweg hun belangstelling hebben verloren voor wat burgers bezighoudt.
Thieu Wagemans is Raadslid voor Ronduit Open in Leudal
**********************************************
De Robotisering van Raadsleden
Een pleidooi voor vernieuwing van de lokale politiek
Mathieu Wagemans, Raadslid Ronduit Open, gemeente Leudal
Januari 2018
(nadere info: www.ontganiseren.nl Mail:Thieuwagemans@gmail.com tel: 0648131102 Linked in)
Inhoud
Inleiding
Vier essenties
Orde en overzichtelijkheid
Uitsluiting en chaos
Twee werelden
Vertegenwoordiging
Wat is nodig voor verandering?
Hoe zijn die omslagen te realiseren?
Wat betekent dat voor raadsleden?
Literatuur
Inleiding
Na de gemeenteraadsverkiezingen in 2014 was er veel aandacht voor de lage opkomst. In veel gemeenten lag het opkomstpercentage rond de 50%. Dat is op het eerste gezicht merkwaardig. Immers, op gemeentelijk niveau is de relatie tussen gekozenen en kiezers het meest concreet. Het gaat minder over abstracte vraagstukken maar over de verkeersveiligheid in de eigen buurt, over de vraag waar, hoeveel en welke soort woningen worden gebouwd, hoe het openbaar groen wordt onderhouden, of er iets gedaan wordt aan armoedebestrijding en of de huishoudelijke hulp goed is geregeld. Je zou verwachten dat burgers de mogelijkheid aangrijpen om te oordelen over het gevoerde beleid en over de plannen die partijen hebben. Natuurlijk kan men aanvoeren dat de pers nu eenmaal minder aandacht besteedt aan lokale vraagstukken en zich concentreert op wat er rond het Binnenhof gebeurt. Maar de vraag blijft hoe op lokaal niveau de ontmoeting tussen raadsleden en burgers het meest direct is en de politiek niettemin toch zo weinig aanspreekt.
Er lijkt alle aanleiding te zijn voor een verdiepende analyse in plaats van de gemeenplaatsen over oppervlakkigheid van het debat, kerktoren denken en andere etiketten die met groot gemak op de lokale politiek worden gedrukt. De relatie tussen kiezer en gekozene staat centraal in onze democratie. Als die om welke reden dan ook is verstoord, dan gaat onze democratie mank. Vertrouwen is cruciaal in een systeem van vertegenwoordiging. Toch laat dat juist te wensen over. Velen gaan niet eens stemmen, daarmee aangevend dat ze geen relatie hebben met de politiek, niet eens een slechte. Niettemin prijzen we internationaal ons democratisch systeem aan en proberen we invoering van een democratisch stelsel af te dwingen door eisen te stellen aan te verlenen gunsten zoals het sluiten van handelsverdragen.
Nu lijkt er geen aanleiding te zijn om de principes en kerngedachten van de democratie tegen het licht te houden. Die vinden brede steun, zo blijkt telkens weer uit onderzoek. Met de democratische beginselen lijkt niets mis. Het lijkt eerder zo dat de wijze waarop we die beginselen hebben uitgewerkt en er in de praktijk vorm aan hebben gegeven, een kritische beschouwing vraagt.
Vier essenties
In die verdieping zullen we ingaan op een viertal vraagstukken en we zullen op grond daarvan conclusies trekken die als confronterend kunnen worden ervaren. Aansluitend zullen we de veranderingsopgaven benoemen en daarbij ingaan op de rol van raadsleden en de eisen die dat stelt aan het raadslidmaatschap. Er is nadrukkelijk niet gekozen voor gladde verhalen omdat het onze overtuiging is dat politieke correctheid geen oplossing biedt maar juist mede oorzaak is van de situatie waarin we verkeren.
Orde en overzichtelijkheid
De eerste essentie betreft de zucht naar orde en ordelijkheid. We stellen hoge eisen aan de overheid. Die hebben we vastgelegd in beginselen van behoorlijk bestuur. Wij wensen niet dat de overheid zich schuldig maakt aan willekeur. Wij vinden dat de overheid gemaakte afspraken moet nakomen en besluiten deugdelijk moet motiveren. Wij wensen dat de overheid alle burgers gelijk behandelt. Voor de wet is immers iedereen gelijk.
Nu is het nog niet zo eenvoudig voor de overheid om alle besluiten te laten voldoen aan de hoge eisen die we stellen. Dat vraagt grote zorgvuldigheid. Dat leidt ertoe dat bij beleidsmaatregelen heel precies wordt aangegeven wat die inhouden, voor wie die gelden en welke procedures daarbij horen. Een wet of verordening begint doorgaans met een aantal definities waarin begrippen worden omschreven. Met veel gevoel voor detail omschrijven we wat moet worden verstaan onder een motorvoertuig, belastbare inkomsten, een bouwwerk of wanneer er sprake is van armoede. We definiëren de maatschappelijke werkelijkheid zodat we bij de toepassing van onze regels aan de hoge eisen kunnen voldoen. Wat plaatsvindt is dat we ons een beeld van de maatschappelijke werkelijkheid vormen dat ons in staat stelt te handelen conform de eisen die we aan overheidshandelen stellen. Natuurlijk weten we dat de maatschappij niet zo ordelijk is, veelkleurig is, alsmaar verandert en dat er geheel uiteenlopende opvattingen kunnen bestaan rond problemen en oplossingen. Maar recht doen aan die veelkleurigheid is lastig. We kunnen moeilijk beleidsmaatregelen treffen waarbij we de geldigheid afhankelijk maken van veranderende omstandigheden. Er is ook weinig of geen ruimte om af te wijken van de regels en rekening te houden met persoonlijke opvattingen. Regels horen nu eenmaal voor iedereen te gelden.
Dat betekent dat de voorbereiding en vaststelling van beleidsnota’s gaandeweg erg ingewikkeld is geworden. Een beleidsmaatregel moet juridisch houdbaar zijn. Beleid moet eenduidig zijn en geen ruimte bieden voor uiteenlopende interpretaties. We vinden verder dat nieuwe beleidsmaatregelen logisch moeten passen in reeds eerder vastgesteld beleid. De eis van motivering leidt er verder toe dat we helder aangeven wat de oorzaken zijn van een maatschappelijk probleem dat we willen oplossen. Ook moet het verwachte resultaat heel nauwkeurig worden geduid want we willen weten waar het beleid toe dient te leiden. Wanneer verslaving mede veroorzaakt wordt door eenzaamheid, dan nemen we maatregelen om de eenzaamheid te bestrijden. Wanneer de kwaliteit van de natuur afneemt als gevolg van de ammoniakuitstoot van veehouderijbedrijven, dan schrijven we luchtwassers voor die de ammoniakemissie beperken. Wanneer de verkeerssnelheid naar onze overtuiging een oorzaak is van ongelukken, dan plaatsen we borden met een maximumsnelheid. Kortom, we willen helderheid en zijn gaandeweg helderheid met gedetailleerdheid gaan verwarren.
Casus ruimtelijke ordening
Ons verlangen naar ordening komt treffend tot uitdrukking op het terrein van de ruimtelijke ordening. Het ruimtelijk beleid is een complex van zeer gedetailleerde kaarten en regels waarin ieder willekeurig perceel of iedere bebouwing uiterst gedetailleerd een plaats heeft gekregen. Een perceel grond is bestemd als agrarisch, er is nauwkeurig aangegeven welke activiteiten er mogen plaatsvinden, of mestverwerking wel of niet een agrarische activiteit is, wat we verstaan onder een bouwwerk, of een perceel ook landschappelijk belangrijk is en welke consequenties daar dan aan zijn verbonden. Een weg is wel of niet provinciaal, het is wel of niet een ontsluitingsweg. Een verzameling betonblokken moet wel of niet als een erfafscheiding worden beschouwd. Er was ooit een langdurige discussie of een populierenweiland moest worden beschouwd als een agrarisch perceel zij het dat er bomen in het gras stonden, dan wel als een bosgebied, zij het dat er gras tussen de bomen groeide. De definitie bepaalde of de Boswet van toepassing was, dan wel of de boer in aanmerking kwam voor Brusselse bergboerensubsidies. Maar niet alleen is in wetten en bestemmingsplannen alles nauwkeurig vastgelegd, er is ook een stroom aan jurisprudentie die kracht van wet heeft. Er kan zich geen situatie voordoen of via rechterlijke uitspraken wordt vastgesteld of een vergunning wel of niet kan worden verleend en of de daaraan verbonden voorwaarden wel of niet terecht zijn. Alles is nauwkeurig geordend en situaties en gebeurtenissen die niet in onze ordeningen passen zijn betekenisloos. Chaos is uitgesloten. Ook kunnen burgers met succes een beroep doen op uitspraken die rechters eerder hebben gedaan in min of meer vergelijkbare gevallen. De consequentie van dat alles is dat de formele bevoegdheid van gemeenteraden om bestemmingsplannen vast te stellen beperkt is. Al gauw stuiten wensen op juridische bezwaren. De voorgeschreven orde met zijn uiterst gedetailleerde regels en processen is de maatstaf.
Nu leert de ervaring ook dat de maatschappelijke werkelijkheid heel wat minder geordend is. We hebben voortdurend te maken met onverwachte gebeurtenissen. De werkelijkheid houdt zich niet aan onze schema’s en modellen. Steeds weer moeten we accepteren dat we in ons beleid een keurig aangeharkt beeld van de werkelijkheid hebben geschapen dat in de praktijk echter niet is terug te vinden. We hebben een schijnwereld gecreëerd die perfect oogt en juist daardoor niet overeenstemt met de maatschappelijke werkelijkheid. We scheppen een wereld die letterlijk en figuurlijk te mooi is om waar te zijn of ooit waar te worden. We doen dat omdat we zo de illusie overeind kunnen houden van een consistent en allesomvattend beleidskader. We hebben de lat voor onszelf zo hoog gelegd dat we er nauwelijks meer overheen kunnen.
Uitsluiting en chaos
De tweede essentie die nauw met de eerste samenhangt is de uitsluiting. De zucht naar orde en gelijkheid heeft als gevolg dat alles wat zich niet laat ordenen, alles wat niet in onze ordeningen past, wordt buitengesloten. Het verdwijnt buiten beeld. We persen een zeer gevarieerde werkelijkheid binnen een nauwsluitend beleidskader en wat daar niet in past valt buitenboord. Alles wat niet kan worden ingepast, is er wel maar heeft geen betekenis binnen onze schema’s en structuren. De ordening bepaalt wat binnen de ordening past. Beleid is bedoeld en beleidsmaatregelen zijn een middel om de maatschappelijke werkelijkheid te veranderen maar daarvoor is nodig dat we de maatschappelijke werkelijkheid eerst aanpassen zodat die in overeenstemming is met ons beleidskader en de daarin opgenomen definities. De relatie tussen doel en middel wordt omgekeerd. We willen door middel van beleid de maatschappelijke werkelijkheid veranderen maar daartoe moeten we die werkelijkheid eerst geschikt maken voor onze beleidsinstrumenten. Het maatschappelijk doel moet voldoen aan onze instrumenten. Dat is een merkwaardige paradox. We streven naar ordelijkheid en juist daardoor creëren we chaos. Onder chaos verstaan we dan alles wat niet kan worden geordend. Die chaos bestaat wel maar is betekenisloos binnen ons beleid en de daarin opgenomen ordeningen. Het vreemde is dat die chaos het logische gevolg is van onze wens tot ordening. Ordening en uitsluiting hangen onverbrekelijk samen. Wij wensen orde en overzichtelijkheid en juist dat streven wordt de bron van chaos. We formuleren definities en hebben geen oog voor de wereld die buiten onze definities valt. Zo beschouwd is chaos in wezen door onszelf gecreëerde chaos. Die chaos dringt niet tot ons door. De chaos heeft geen betekenis, simpelweg omdat we die hebben buitengesloten.
Maar de ervaring leert dat we weliswaar de maatschappelijke werkelijkheid die niet in onze systemen past kunnen uitsluiten en ontkennen maar daarmee zijn we er niet van af. Permanent worden we geconfronteerd met de werkelijkheid die binnen onze systemen geen plek vindt. Het uit zich in gebeurtenissen, initiatieven en protesten waar we geen goed antwoord op hebben. We ervaren het als lastig. En als ontkenning niet helpt proberen we met bezweringsformules en symboolpolitiek de spanning te verminderen. We zijn erg vindingrijk om het onvermogen van onze systemen te verbloemen.
Wat irrationeel is, past niet in onze op rationaliteit gebaseerde wereld. Er is in ons systeem geen ruimte voor wat inconsistent is want beleidsregels moeten tot in de kleinste details logisch samenhangen. Niemand neemt het op voor wat inconsistent is, voor het niet-beredeneerbare, voor wat niet meetbaar is. We kunnen ermee leven, juist door het niet serieus te nemen.
Gevolg is ook dat de wereld van beleving en betekenisgeving weliswaar bestaat en voor burgers wezenlijk is, maar die kan binnen onze ordeningen niet aan bod komen. We hebben die wereld buitengesloten. Dat is niet het bewuste doel maar wel het feitelijk effect van ons streven naar ordening. Wanneer het nu om relatief onbelangrijke, betekenisloze zaken ging, zou dat op zichzelf geen probleem hoeven te zijn. Dat ligt anders wanneer we wezenlijke aspecten buitensluiten. Dat is precies wat er aan de hand is. Sterker nog, de wereld buiten onze ordeningen is in de ogen van menigeen de “echte” werkelijkheid waarin burgers leven, in menig opzicht dankzij en desnoods ondanks de overheid. De wereld van politiek en beleid is de schijnwereld waarin politici en bestuurders telkens weer zichzelf bevestigen en zich dat ook kunnen permitteren.
Nog een stap verder is dat deze schijnwereld niet slechts onmachtig is om verwachtingen waar te maken maar in zijn tegendeel gaat verkeren. Het is een zo complex geheel van regels en procedures dat het moeilijk doordringbaar en begrijpelijk is voor burgers. Communiceren met de overheid vraagt specialistische kennis van bevoegdheden en regels. Rechtvaardigheid verwordt zo tot vaardigheid in het recht. We hebben gelijkheid zo ingewikkeld en gedetailleerd uitgewerkt dat het bron wordt van ongelijkheid. Het middel gaat gaandeweg het realiseren van doelen frustreren.
Twee werelden
De derde essentie hangt samen met de processen van uitsluiting. Er zijn als het ware twee werelden ontstaan: de formele wereld waarin alles keurig is beredeneerd, geordend en aangeharkt enerzijds en anderzijds de wereld van alles wat als gevolg van onze ordeningsbehoefte is buitengesloten omdat het niet paste. Zo wordt een groot deel van de werkelijkheid buitengesloten en de overheid kan zich dat ook permitteren. Immers, de macht van de overheid is definitiemacht. De overheid kan de eigen definities van situaties en gebeurtenissen dwingend opleggen aan de maatschappij. Wat daarin niet past, bestaat formeel niet. Maatschappelijke gebeurtenissen hebben slechts betekenis voor zover die vallen binnen de definities van onze wetten en verordeningen. Ontoelaatbaar gedrag is toegestaan zolang het buiten de definitie van strafbare feiten valt. Zo beschouwd is de macht van de overheid in wezen definitiemacht. Wat niet binnen die definities past bestaat niet.
Dat is voor de overheid een uiterst aantrekkelijke positie. De overheid kijkt met een geordend perspectief en ziet enkel wat in onze ordeningen past. De rest is chaos. Maar alles heeft zijn prijs. De prijs is dat de overheid steeds minder ontvankelijk wordt voor wat burgers bezig houdt en voor wat er in de maatschappij speelt. Die leefwereld van burgers bestaat wel maar kan niet doordringen tot de formele wereld van de overheid. De relatie tussen beide werelden is gespannen omdat ze fundamenteel van elkaar verschillen. Ze bestaan juist vanwege de onverenigbaarheid. Tegelijkertijd kunnen ze elkaar niet ontkennen. Burgers stellen eisen aan het functioneren van de overheid en omgekeerd worden ze geconfronteerd met regels die door de overheid dwingend worden opgelegd.
Het lijkt erop dat die spanning alsmaar toeneemt. Juridische procedures dwingen telkens weer om begrippen nog preciezer te formuleren. Evaluaties van overheidshandelen bij ongelukken leiden tot nog nauwkeuriger protocollen. Binnen de beleidswereld verwarren we helderheid met gedetailleerdheid. Maar dergelijke inspanningen helpen niet wezenlijk. Het lijkt op wat in het schaakspel bekend staat als een herhaling van zetten: veel beweging op het bord maar geen wezenlijke verandering. Ook speelt mee dat de dynamiek in de maatschappij alsmaar toeneemt. De structuren en instituties uit het verleden passen steeds minder in een moderne samenleving. Ze zijn statisch en hebben geen vat op de dynamiek van een netwerksamenleving die een zekere vluchtigheid kent. Oude structuren verliezen aan betekenis maar behouden niettemin hun positie en geldigheid. Overheid en politiek raken het vertrouwen van burgers kwijt. Men pleit voor vernieuwing maar houdt in wezen het verleden in stand. We zijn geformeerd rond gedateerde problemen en belangentegenstellingen. Het is de confrontatie tussen een geordend beleidskader en een steeds dynamischer maatschappelijke werkelijkheid. Er vinden weliswaar voortdurend aanpassingen plaats maar het zijn veranderingen binnen het formele systeem van bevoegdheden, regels en procedures. Dergelijke aanpassingen verschaffen de illusie van oplossingen maar de echte modernisering blijft uit. Het is alsof je denkt dat je door de tafelschikking te veranderen ook de kwaliteit van het eten kunt verbeteren. De snelheid van de maatschappij is niet bij te benen door steeds gedetailleerder en daardoor tijdrovender procedures. Vernieuwende initiatieven komen niet van de grond omdat de ”Verordening Vernieuwende Initiatieven” dat verhindert.
Maar niet alleen de snelheid is een probleem. Ook de aard van de maatschappelijke vraagstukken verandert. We maken analyses op basis van te eenvoudige schema’s met causale relaties maar daarmee doen we geen recht aan de maatschappelijke werkelijkheid. De probleemformulering moet hoe dan ook uitmonden in maatregelen en die maatregelen moeten op hun beurt daadkracht uitstralen. De dynamiek van een moderne samenleving is echter te complex en resistent tegen ons redeneren. Maatschappelijke ontwikkelingen zijn vaak niet rationeel en houden zich niet aan onze gedachtenconstructies. De onderliggende krachten laten zich nog niet zo gemakkelijk ontleden in simpele afhankelijkheden en oorzaak-gevolgrelaties. Bovendien veranderen relaties voortdurend. Veel krachten werken op elkaar in en de uitkomst van maatregelen laat zich lastig voorspellen. Zekerheden vallen weg. Het lijkt meer op zijn plaats om niet langer te spreken over het probleem van een complexe werkelijkheid maar te erkennen dat onze beleidsmodellen te simpel zijn.
Casus Veiligheid
In vroeger tijden was het betrekkelijk eenvoudig te vijand te benoemen. De ene stam trok ten strijde tegen de ander. Later waren het doorgaans staten die met elkaar een conflict uitvochten. Maar thans hebben we te maken met aanslagen die ons volkomen onverwacht kunnen treffen. Als er al sprake is van een strategie, dan wordt die uitgevoerd door aparte cellen die vaak geen of slechts een dunne verbinding met elkaar hebben. Het is het beeld van een guerrilla waardoor het niet meer mogelijk is de vijand in een keer uit te roeien of krachteloos te maken. Georganiseerde criminaliteit roept een vergelijkbaar beeld op. Versterken van de veiligheid roept ook nieuwe en stevige tegenkrachten op. We wensen niet dat de overheid te zeer binnendringt in onze private leefwereld. Dat beperkt de mogelijkheden van de overheid om tijdig over voldoende informatie te beschikken en daarop gebaseerde maatregelen te nemen.
Onze wens tot beïnvloeding met behulp van beschikbare beleidsinstrumenten doet geen recht aan de veelkleurige werkelijkheid. Voortdurend worden we gedwongen nieuwe definities te formuleren voor situaties die vroeger niet bestonden. Of we moeten bestaande definities zoals die in het beleid vastliggen nog verder specificeren. Zie de belastingwetgeving waar de overheid voortdurend reparaties moet uitvoeren om schijnconstructies, bedoeld om belasting te ontwijken, hun werking te ontnemen. Ons regelsysteem wordt daardoor alsmaar specifieker terwijl maatschappelijke ontwikkelingen steeds complexer worden. Misschien is het meer op zijn plaats om de toenemende complexiteit voor een deel toe te schrijven aan de eenvoud van onze beleidsschema’s. We zijn zo beschouwd zelf de constructeurs van complexiteit. Hoe dan ook, om met Deleuze te spreken: we worden geconfronteerd met vraagstukken die het karakter hebben van een rizoom, met een wortelstelsel dat zich ondergronds onvoorspelbaar en ongeordend vertakt. Door enkel te verwijderen wat zich bovengronds toont laat het zich niet uitroeien. Dan bestrijden we op zijn best symptomen en vaak dat niet eens. Misschien ligt hier ook een verklaring voor de problemen die we ervaren bij de overgang naar een participatiemaatschappij. We kunnen vaak moeilijk omgaan met particuliere initiatieven omdat die niet goed kunnen worden ingepast binnen onze beleidskaders. We willen vernieuwing maar we blijven toetsen aan regels uit het verleden. We houden eraan vast, hoe graag we ook anders zouden willen.
Hoe heeft dit zolang kunnen doorgaan ondanks alle analyses, oproepen en voorstellen? Het eerste punt is dat de overheid, zoals we zagen, het betekeniskader dwingend oplegt. De overheid kan het zich permitteren de ogen en oren te sluiten en buiten beeld te laten wat niet past binnen het stelsel van wetten en daarvan afgeleide regels. Het tweede punt is dat ons juridisch systeem functioneert als slot op de deur. Rechters toetsen aan regels en mogen niet anders. Het systeem, hoewel gedateerd, wordt daardoor steeds weer bevestigd. Het betekeniskader van de overheid mag gebreken vertonen, maar het is juridisch wel stevig verankerd. Wat buiten de context van de regels valt is betekenisloos en kan en mag bij de afweging hooguit een marginale rol spelen. Een derde factor heeft te maken met maatschappelijke structuren. De maatschappij is splitsend georganiseerd rond tegenstellingen uit het verleden en niet rond uitdagingen voor de toekomst. We kennen werkgevers- en werknemersorganisaties, landbouw- en natuurorganisaties. Dergelijke structuren nodigen uit tot distributief onderhandelen, touwtrekkerij en in het ergste geval loogravengevechten. Ook speelt mee dat organisaties hun vertegenwoordiging en bescherming vinden binnen politieke partijen met als gevolg dat de onderliggende belangentegenstellingen ook politieke debatten beheersen. Politieke partijen worden dan al gauw behartiger van deelbelangen. In een recente toespraak wijst Tjeenk Willink op de neiging tot zelfreferentie: hoe onze systemen zichzelf telkens weer bevestigen en juist daardoor het zicht op de buitenwereld verliezen.
Dat alles leidt ertoe dat de bouwwerken van onze rechtsstaat weliswaar stevig zijn gegrondvest maar gaandeweg hun greep verliezen op de dynamiek van een moderne samenleving. Ze dienen niet meer. Maar vergunningen voor ingrijpende verbouwingen zijn lastig te krijgen. Velen hebben er belang bij de oude structuren in stand te laten en te blijven wonen in verouderde gebouwen. Het zijn symbolen van een verleden. Veel adviseurs in gemeenteland verdienen een boterham als permanente reparateurs van symptomen.
De gevolgen nemen we dagelijks waar. De spanning tussen de formele en de maatschappelijke werkelijkheid uit zich in hoge transactiekosten. Steeds vaker worden politieke besluiten onderwerp van juridische procedures. Dan gaat het om de vraag of een besluit juridisch stand kan houden. Of een gemeenteraad bevoegd is. Of er sprake is van procedurefouten. De discussie verplaatst zich van de raadszaal naar de rechtszaal en de politieke context wordt vervangen door een juridische. De wilsvraag, die politiek van aard is, wordt overvleugeld door vragen over bevoegdheden en procedures. Het zijn uitingen van een gemankeerd systeem dat steeds verder in zichzelf verstrikt raakt. Gunstige condities voor een implosie dus.
Vertegenwoordiging
De beide werelden bestaan naast elkaar maar tegelijkertijd kunnen ze elkaar niet ontkennen. Dat maakt de vraag interessant wat er gebeurt op het raakvlak. Hoe groot de verschillen ook zijn, er moet niettemin tussen beide werelden worden gecommuniceerd. Op de eerste plaats moeten de spelers binnen het formele domein eens in de vier jaar het recht vragen opnieuw het spel te mogen spelen. Men is bij verkiezingen afhankelijk van de steun van burgers aan wie nauwelijks is uit te leggen hoe complex het veld is waarbinnen de politiek functioneert. Dat geldt voor het spel zelf maar zeker ook voor de complexiteit van de vraagstukken die op de politieke agenda staan. Dat maakt het lastig verantwoording af te leggen. Verantwoording veronderstelt transparantie maar die is nog niet zo eenvoudig te realiseren wanneer dat kennis van en inzicht in de formele werkelijkheid vraagt. Dat vraagt de bereidheid van burgers zich in het formele domein te verdiepen een aandacht te geven aan wat door velen als betekenisloos zal worden ervaren. Het is een andere planeet. Dat leidt voor politici tot de keuze voor vereenvoudiging. Men moet de sympathie verwerven van burgers en beperkt zich tot aansprekende oneliners of toezeggingen waarvan men zich heel goed realiseert dat het nog niet zo gemakkelijk is om die binnen het complexe beleidsveld te realiseren. Campagnes worden gekenmerkt door manipulatie van beeldvorming. Het gaat niet om de vraag of men staatsman is maar of men de gelijkenis kan oproepen. Profilering van partij en kandidaten staat voorop. Met gewiekste reclamecampagnes wordt geprobeerd een beeld op te roepen dat burgers aanspreekt. Dat is primair verwijtbaar aan de politiek die in verkiezingstijd burgers benadert als manipuleerbare objecten en niet als zelfstandige burgers.
Die manipulatie is overigens tweezijdig. Voor burgers roept het bestaan van twee werelden de vraag op hoe men betekenisvol kan communiceren met de overheid wanneer binnen het overheidsdomein een heel andere taal wordt gesproken. Wat plaatsvindt is dat datgene wat burgers beroert zodanig wordt geherformuleerd dat dit betekenis heeft voor de overheid. Wie zich tot de rechter wendt met de klacht dat men zich onrechtvaardig behandeld voelt door de overheid, zal zijn klacht moeten herformuleren. We hebben nu eenmaal geen “Verordening Gevoelens” waar de rechter aan kan toetsen. Hij maakt meer kans bij de rechter wanneer hij kan aantonen dat de overheid bij het bestreden besluit heeft gehandeld in strijd met de geldende regels. Die herformulering veronderstelt bekendheid met de regels zoals die gelden en vraagt de nodige creativiteit en behendigheid. Dat is het werk van advocaten en adviseurs. Daarbij wordt er dankbaar gebruik gemaakt van het feit dat de overheid bij de uitvoering van beleid is gebonden aan steeds strakkere en gedetailleerdere regels. Dat biedt volop ruimte om een overheidsorgaan te verwijten niet te hebben gehandeld in overeenstemming met die eigen regels. Relatief onbelangrijke vormfouten worden aangevoerd om daarmee onwelgevallige besluiten onderuit te halen. Er worden argumenten aangevoerd die voor burgers betekenisloos zijn maar die binnen de overheidssfeer uiterst relevant zijn. Is de juiste procedure gevolgd? Was het overheidsorgaan wel bevoegd? Was het besluit voldoende gemotiveerd? Waren alle aspecten wel uitputtend onderzocht? Wat plaatsvindt heeft vaak het karakter van een spiegelgevecht dat zelfs voor de betreffende burger nauwelijks is te volgen. In formele procedures wordt het betekeniskader van de overheid met al zijn definities en regels als uitgangspunt genomen met als doel diezelfde overheid op overtreding van regels te betrappen of op handelen in strijd met de beginselen van behoorlijk bestuur. Er wordt dankbaar gebruik gemaakt van het feit dat de lat voor de overheid hoog is gelegd. Het uit zich in een toenemend aantal procedures en overbelasting van de organen van bestuursrechtspraak. De overheidsregels worden als uitgangspunt genomen in de wetenschap dat rechters slechts aan die regels mogen en zullen toetsen. Vervolgens dienen diezelfde regels om het optreden van de overheid op correctheid te beoordelen. Los van de vraag wat me van die regels vindt, ze bieden in ieder geval volop gelegenheid de overheid verwijten te maken. De stortvloed aan juridische procedures en de ruime faciliteiten op het terrein van rechtsbescherming maken de overheid kwetsbaar omdat het alsmaar lastiger wordt eraan te voldoen. Verwijzend naar Serres zou je in zekere zin kunnen spreken van parasitair gedrag. De burger respecteert de regels van de overheid en benut die tegelijkertijd om overheidshandelen te ondergraven. De overheid wordt geconfronteerd met zichzelf. De parasiet respecteert de waardplant en holt die gelijktijdig uit.
Wat is nodig voor verandering?
De noodzakelijke veranderingen zijn ingrijpend. Aanpassingen binnen het bestaande systeem zullen geen uitkomst bieden. Die kunnen de kloof met wat burgers betekenisvol vinden niet overbruggen. De overgang is aan de orde naar een ander systeem dat voor burgers transparant is en dat tevens in staat stelt de vraagstukken van een moderne samenleving op te lossen . Dat is nog niet zo eenvoudig, alleen al omdat het bestaande systeem met al zijn regels, bevoegdheidsverdeling en procedures zo stevig is verankerd. De noodzakelijke systeemvernieuwing vraagt primair omslagen in denken en het ter discussie stellen wat thans vanzelfsprekend is. De definities in onze wetten en verordeningen bepalen vaak heel precies wat binnen de definitie valt maar de uitdaging is om niet enkel te kijken naar wat de definitie omvat maar juist naar wat ze uitsluit. Om met Michel Serres te spreken: juist de chaos, juist datgene wat niet in onze ordeningen past, bevat de kiemen voor vernieuwing. Dat betekent een totale omkering in ons denken. De volgende omslagen zijn daarbij aan de orde.
De eerste omslag is dat we ruimte maken voor beleving van burgers en ons niet langer beperken tot wat we rationeel achten, tot wat kan worden beredeneerd. Dus niet een kruispunt als veilig beschouwen nadat we eerst “veiligheid” aan de hand van objectieve maatstaven (het aantal dodelijke aanrijdingen, het aantal meters uitzicht) hebben gedefinieerd om vervolgens inbreng van burgers dat ze de situatie als onveilig beleven terzijde te schuiven. We moeten emoties toelaten als uitingen van hoe burgers situaties beleven. Thans lopen emoties voortdurend het risico rationeel te worden benaderd. Juist daardoor worden ze ontdaan van hun kern en voelen burgers zich miskend. De leefwereld van burgers toelaten en er betekenis aan geven houdt ook in dat we niet langer uniformiteit dwingend opleggen maar variatie toelaten. Dat betekent dat er aardig moet worden huisgehouden in het woud aan regels en daarop gebaseerde jurisprudentie. En ook dat gelijkheid en uniformiteit als illusies moeten worden ontmaskerd. We moeten het Huis van Thorbecke ontdoen van mythes en ficties. Zoals de fictie dat een minister op de hoogte kan zijn van alle besluiten die op een willekeurige dag op een ministerie worden genomen en daarvoor verantwoordelijk kan worden gehouden. Of het uitgangspunt dat iedere burger de wet dient te kennen. Dat is natuurlijk onmogelijk maar die fictie is nodig omdat zonder die fictie een burger zich bij overtreding van regels zou kunnen verschonen door zich er met succes op te beroepen dat de regel hem niet bekend was. Het zijn ficties maar die ficties zijn uiterst functioneel omdat zonder deze hoekstenen het gebouw van Thorbecke kan instorten.
De tweede omslag heeft betrekking op ons concept van burgerschap. Meer ruimte geven voor wat burgers bezighoudt is een kant van de medaille. Er is ook een andere kant. Burgers zijn dragers van de democratische rechtsstaat. De relatie tussen kiezer en gekozene is de centraal en dragende relatie in een democratische rechtsstaat. Dat besef is zoek. Thans is sprake van een context van vrijblijvendheid. Een burger kan zich uitputten in kritiek op overheid en politiek en tegelijkertijd zich onttrekken aan iedere verantwoordelijkheid. Die vrijblijvendheid moet worden vervangen door een context van verantwoordelijkheid. Aanspreken op verantwoordelijkheid gebeurt echter vanuit de politiek, zeker in verkiezingstijd, nauwelijks. Dan is de burger minder belangrijk maar zijn stem des te meer. Burgers worden thans niet benaderd als drager van verantwoordelijkheid maar ze moeten gunstig worden gestemd. Het raakt de kern van een democratie.
De derde omslag is dat we de drang tot ordening opzij moeten zetten. Ordening betekent het zoeken naar uniformiteit. Organiseren betekent dat die uniformiteit vervolgens dwingend wordt opgelegd. We leven daardoor in een mentaal voorgeprogrammeerde werkelijkheid. In plaats daarvan is de uitdaging aan de orde het onverwachte en het oncontroleerbare onder ogen te zien.
Gevolg is ook, en dat is de vierde omslag, dat we niet meer vanzelfsprekend kunnen vertrouwen op bestaande instituties. Onze organisaties zijn gebaseerd op vanzelfsprekendheden en als die onderwerp van discussie worden valt de basis onder onze organisaties weg. Ze waren bedoeld als instrument en middel om zaken beter te laten verlopen maar worden een steeds grotere hinderpaal voor noodzakelijke vernieuwing. Onze belangenstructuren houden de problemen uit het verleden in stand en belemmeren de aanpak van de vraagstukken van een moderne samenleving. De ruiven van de overheid nodigen daar ook vaak toe uit. Geld wat bedoeld is om tot systeemdoorbraken te komen wordt vanuit kennisinstellingen vaak primair gezien als een middel om de continuïteit van de eigen instituties te zekeren. Gevestigde belangen en structuren leiden in een poldercultuur tot het elkaar de bal toespelen. Onder het mom van het ontwerpen van de toekomst reproduceren we zo het verleden. Ook onze gezagsstructuren werken belemmerend. Hiërarchie verliest aan betekenis en we moeten op zoek naar andere organisatieprincipes. Wederkerigheid bijvoorbeeld als basis om burgers zowel naar elkaar als naar de overheid te verplichten.
De vijfde omslag hangt hiermee samen en heeft betrekking op vervanging van de context van belangen naar de context van waarden. Bestaande instituties zijn uitdrukking van en georganiseerd rond belangentegenstellingen die de stap naar echte vernieuwing blokkeren. Probleemformuleringen op het niveau van belangen nodigen uit tot compromissen over regels, tot uitzonderingen en tot vertragingstactieken. De onderliggende problemen worden zo in stand gehouden. De vraagstukken van onze moderne samenleving vragen om thematisering op het niveau van waarden. Echter, debatten op ideologisch niveau vinden in de politiek steeds minder plaats. Een voorbeeld vormt de landbouw. Het beleid met betrekking tot de productie van voedsel raakt steeds verder verstrikt in complexe regelgeving. Handhaving van regels vraagt buitengewoon grote inspanningen. Steeds weer is sprake van spanningen tussen een economisch georiënteerde landbouw en een ecologisch verantwoord beheer van de omgeving. Schaalvergroting in de landbouw wordt door velen gezien als oorzaak van problemen en tegelijkertijd wordt schaalvergroting vanuit de landbouw gepresenteerd als oplossing om zo op internationaal vlak te kunnen blijven concurreren. Het politieke debat wordt gekenmerkt door conflicterende belangen in plaats van inspiratie te vinden in waarden zoals rentmeesterschap. Waarden inspireren, belangen doen dat zelden of nooit.
De zesde omslag betreft het schaalniveau. Schaalvergroting wordt ook binnen de overheid gezien als een vanzelfsprekende noodzaak. Dat raakt ook het gemeentelijk niveau. Kleine gemeenten zijn niet toekomstbestendig, zo is de overheersende overtuiging. Gemeentelijke herindelingen zijn onontkoombaar. Vaak wordt daarbij als argument gebruikt dat kleine gemeenten de deskundigheid missen om beleidsvragen goed aan te pakken. Slechts zelden wordt daarbij de vraag gesteld hoe het komt dat het formuleren en uitvoeren van beleid zo ingewikkeld is geworden dat kleinere gemeenten daar niet goed toe in staat zijn. Wat zijn de onderliggende redenen dat beleidswerk in toenemende mate een kwestie is geworden van juristen? Is dat niet een gevolg van het feit dat we onze beleidskaders steeds complexer maken waardoor die steeds verder en steeds vaker vastlopen? Is de roep om schaalvergroting niet een vlucht voor ons eigen onvermogen? In gelijke zin worden bevoegdheden van gemeenteraden steeds verder uitgehold door samenwerkingsverbanden waar individuele raadsleden, partijen en gemeenten steeds minder invloed op hebben. In plaats daarvan is de omslag aan de orde naar schaalverkleining. We moeten naar de burgers toe organiseren en niet van de burgers vandaan. Problemen oplossen op het laagste niveau. De druk naar harmonisatie weerstaan en differentiatie ruimte geven. Inrichting en beheer van straten en wijken decentraliseren en ruimte geven aan burgers om eigen oplossingen aan te dragen en daarvoor de verantwoordelijkheid te dragen. Kort en goed, de nieuwe beleidskaders moeten variatie toestaan in plaats van te dwingen tot uniformiteit.
De zevende omslag betreft de overgang van een statisch beleidskader naar dynamiek. De veelgeprezen stabiliteit die van de overheid zou mogen worden verwacht is te absoluut en te ver doorgevoerd en werkt hinderend bij de overgang naar een moderne netwerksamenleving. Dynamiek zal permanent zijn en we moeten de verleiding weerstaan de ene statische structuur te vervangen door een andere. Dat helpt niet om antwoorden te vinden op toenemende vluchtigheid van relaties en een voortdurende stroom van nieuwe technologie. Kritisch wordt of de instituties van de toekomst kunnen meebewegen en in staat zijn tot zelfcorrectie.
Al met al is sprake van een ingrijpende verandering van perspectief. Dat is lastig want het betekent het opgeven van zekerheden c.q. het ontmaskeren van zekerheden als schijnzekerheden. Denken we werkelijk dat we de afstand tot burgers kunnen overbruggen door intern de procedures te veranderen? Of andere vergaderstructuren? Of nog meer twitteren? Nodig is dat we onze kijk op de werkelijkheid veranderen. Dat zal leiden tot andere handelingspraktijken, tot nieuwe mogelijkheden om te interveniëren, tot inzicht waarom gebruikelijke interventies niet werken. Nu bekijken we de wereld vanuit het perspectief van onze ordeningen, vanuit de toedeling van bevoegdheden. Verandering van perspectief biedt nieuwe vergezichten, experimenten en creativiteit. Er moet een houding zijn van ontwerpen van wat nodig is in plaats van behouden wat we hebben. Het bestaande als vijand van het toekomstige.
Hoe zijn die omslagen te realiseren?
Een eerste opmerking is dat het niet terecht zou zijn te stellen dat we vanaf een nulpunt moeten beginnen. Er zijn al veel kiemen van verandering. Velen zijn overtuigd van de noodzaak en er zijn al tal van voorbeelden waarbij mensen initiatieven hebben genomen om tot ingrijpende vernieuwing te komen. Er wordt hier en daar ervaring opgedaan met nieuwe organisatievormen. Buurderijen bijvoorbeeld in plaats van boerderijen. De nieuwe Omgevingswet is ook bedoeld om meer ruimte te scheppen en los te komen van een veel te ver doorgevoerd en star systeem. Maar het is tekenend dat de invoering ervan jaren moest worden uitgesteld, juist omdat bestaande regels een krachtige belemmering vormen.
De aangegeven veranderingen zijn dus ingrijpend. We kunnen daarbij niet terugvallen op gebruikelijke regels en processen. Die hebben immers de problemen veroorzaakt en/of houden ze in stand. We moeten ook de illusie loslaten dat er sprake kan zijn van een min of meer geordend en gepland proces. Het is eerder een zoektocht in het onbekende die grote inzet, lef en creativiteit vraagt. Het roept het beeld op van een ongebaand pad of, zoals Serres stelt, van expedities op de oceaan, nieuwe passages vinden in een zoektocht naar nieuwe landen. Je weet niet wat je onderweg tegenkomt en welke ervaringen je gaat opdoen. Er is ook geen nauw omschreven einddoel. We zijn op zoek naar vernieuwing en kunnen ons daar pas een voorstelling van vormen wanneer we die hebben geconstrueerd. Voorstellingsvermogen is belangrijk en we moeten de verleiding weerstaan om het nieuwe al vooraf te definiëren. De instrumenten uit het verleden helpen niet omdat die telkens terug leiden naar bestaande paden. Ook is er geen garantie van succes. Slechts de gedeelde noodzaak van verandering en de bereidheid de tocht te ondernemen zijn wezenlijk. Kortom, je kunt deze transformatie niet regelen in traditionele zin door het proces te plannen en te faseren. Het proces is inspiratie-gedreven in plaats van hiërarchisch gestuurd.
Consequentie is ook dat er vrije zoek- en experimenteerruimte nodig is die niet binnen het bestaande beleidssysteem kan worden gevonden. Dat stelt eisen aan de positionering van het proces. Het pleit voor een bypass-constructie, een positie buiten de geldende kaders met als opdracht nieuwe instituties te ontwerpen, daarmee ervaring op te doen en ervan te leren.
Dergelijke processen kunnen niet worden overgelaten aan bestaande politieke partijen. Dat zijn relicten uit het verleden die het spel beheersen waardoor het systeem juist is vastgelopen. Het ligt meer voor de hand vrijdenkers in te schakelen die gemotiveerd zijn. Het doet een groot beroep op voorstellingsvermogen, op denken en ontwerpen buiten bestaande kaders. Kunstenaars op institutioneel terrein dus.
Wat betekent dat voor raadsleden?
De politiek is aan zet maar het is allerminst vanzelfsprekend dat die de noodzakelijke stappen zet. De wereld van de gemeentepolitiek wordt in het algemeen gekenmerkt door braafheid. Er wordt groot gewicht toegekend aan de vraag of de juiste procedures op een correcte wijze worden doorlopen. Veel nadruk wordt gelegd op vragen rond bevoegdheden. Uitgebreide discussies over onderwerpen zoals vergaderstructuren en vergadertechniek. Scherpslijperij over verschillen tussen moties en amendementen. Daar weten we veel van. Of neem het dualisme dat langzamerhand juist door de nadruk op juridische aspecten en procedures is dood gediscussieerd. Van een onafhankelijker positie van de Raad ten opzichte van het College, wat toch centraal stond bij de invoering van het dualisme, is nauwelijks sprake. Vaste patronen laten zich maar moeilijk veranderen.
Tegelijkertijd is het mijn vaste overtuiging dat de voorgestelde veranderingen nergens beter kunnen beginnen dan op gemeentelijk en lokaal niveau. Daar zijn de kansen het beste om in betekenisvol overleg met burgers tot nieuwe praktijken te komen, die op hun uitvoerbaarheid te testen en vooral te leren van ervaringen. Aandacht voor wat voor burgers betekenisvol is kan enkel plaatsvinden in voortdurende dialoog met die burgers zelf.
De noodzakelijke verandering gaat ten diepste om het nemen van verantwoordelijkheid voor verandering. Wil je als raadslid aan die verandering werken of kies je de rol het spel te spelen dat de afgelopen decennia tot het vastlopen van het systeem heeft geleid? Wil je, als het om verandering gaat, een plek op de barricade of kies je de positie van remmer-in-vaste-dienst? Leg je de nadruk op je rol om beleidskaders vast te stellen of geef je meer gewicht aan je rol als volksvertegenwoordiger? Beperk je je tot het uitleggen aan burgers waarom de gemeentepolitiek functioneert zoals die functioneert of ben je aanspreekbaar op het doorvoeren van verandering en vernieuwing? Hecht je eraan binnen de formele lijntjes te kleuren en daarmee het systeem te bevestigen of wil je de ruimte buiten de regels verkennen om zo tot nieuwe praktijken te komen? Laat je je dresseren binnen een mentaal voorgeprogrammeerd politiek systeem en confronteer je vernieuwers telkens weer met de regeltjes uit het verleden of wil je creatief werken aan vernieuwing? Parafraserend op Marcel Legaut: velen starten hun politieke leven als origineel maar verlaten de politiek als kopie.
Je inzetten voor ingrijpende verandering vraagt veel energie. De tegenkrachten zijn sterk. Er is sprake van cultuurbepaalde processen van disciplinering die veelal impliciet hun werk doen. Er liggen geen expliciete beslissingen aan ten grondslag. Wat vanzelfsprekend wordt geacht hoeft immers geen onderwerp van afweging te worden.
Het betekent dat je vanzelfsprekendheden tot onderwerp van discussie maakt. Je gaat op zoek naar nieuwe vormen om te voorkomen dat een nieuwe en moderne maatschappij door oude politiek wordt gekluisterd. Het vraagt een Gideonshouding: overtuigd werken aan verandering hoe sterk de tegenkrachten ook zijn. Ten diepste gaat het daarbij niet om wat je hebt bereikt maar om wat je eraan hebt gedaan, wat jouw inzet is geweest. Dat vraagt een houding van onafhankelijkheid. En het vraagt vooral een sterke inspiratie om te doen wat nodig is en de weigering je inspiratiebronnen te laten bevlekken door politiek gedoe over procedurele regeltjes. Of door oproepen tot fatsoen terwijl de geldende normen binnen het politie domein juist zijn bedoeld om de regeltjes van een gedateerd politiek systeem na te leven. De politieke cultuur is gericht op bevestiging, niet op vernieuwing. Kortom, het is dus lang niet altijd dankbaar werk. Wat door burgers wellicht wordt gewaardeerd, zal binnen het formele domein op fors verzet stuiten. Het is de spanning tussen de kracht van inspiratie en de macht van bevoegdheden.
Van lokale partijen wordt vaak beweerd dat ze een directere band hebben met burgers, dat ze dichter bij de mensen staan. Maar aan de orde is de vraag of ze die positie ook inzetten voor verandering. De noodzakelijke veranderingen kunnen nergens beter beginnen dan op gemeentelijk niveau waar de ontmoeting tussen kiezer en gekozene het meest concreet en direct is. Lokale partijen hebben bestaansrecht voor zover ze die positie benutten om aan verandering te werken. Ze zitten niet vast aan vaak nauwsluitende kaders van landelijke partijen waarbij kleine aanpassingen van procedures worden gepresenteerd als voorbeelden van innovatie en ware creativiteit maar in wezen weinig meer zijn dan een reproductie van het verleden. Lokale partijen hebben dus de ruimte om zich in te zetten voor vernieuwing. Doen ze dat niet, dan verliezen ze voor een belangrijk deel hun bestaansrecht omdat ze de vervreemding tussen politiek en burgers dan mede in stand houden.
Literatuur
Gilles Deleuze & Felix Guattari, Rizoom, 1998
Marcel Legaut, Devenir soi, rechercher le sens de sa propre vie, Bibliothèque du Cerf, 2000
Michel Serres and Bruno Latour, Conversations on Science, Culture and Time, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1995
Michel Serres, The Parasite, University of Minnesota Press, 2007
Herman Tjeenk Willink, Maak mensen niet ondergeschikt aan het systeem, Toespraak Bestuurdersdag VNG, december 2017
Mathieu Wagemans, Een oceaan van betekenisloosheid, een kritische analyse van beleid, politiek en wetenschap met een verwijzing naar de filosofie van Michel Serres, Digitalis, 2016
**********************************
Boeren en burgers moeten samen werken aan gezonde leefomgeving
Mathieu Wagemans is Raadslid voor Ronduit Open in Leudal (L)
Opiniebijdrage Dagblad Trouw van 9 november 2017
Een van de meest actuele en ernstige problemen op het platteland vormt de spanning tussen intensieve veehouderij en de omgeving. Daar zijn diverse oorzaken voor aan te wijzen. Het aantal bedrijven is weliswaar fors afgenomen maar de overblijvende bedrijven zijn enorm in omvang gegroeid. Natuurlijk kan ook meespelen dat we minder dan vroeger bereid zijn overlast te aanvaarden. Op de derde plaats is de functie van het buitengebied veranderd. Landbouw is niet meer de enige functie maar toerisme, recreatie en zorg zijn belangrijke bronnen van inkomsten geworden in het buitengebied.
Veel is al geprobeerd om de spanning tussen de intensieve veehouderij en de omgeving op te lossen of in ieder geval te verminderen maar de spanning neemt eerder toe dan af. Ook de politiek is hevig verdeeld. Verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en de economische belangen van bedrijven lijken niet verenigbaar.
Bij dergelijke schijnbaar onoplosbare vraagstukken kan het lonen afstand te nemen en zich te verdiepen in de aard van het probleem. De huidige veehouderij is een sector die groot kon worden door toepassing van nieuwe technologie. De huidige bedrijven zijn niet meer vergelijkbaar met de situatie zo’n 40 jaar geleden. De stijging van de productiviteit was ongekend. Wanneer die modernisering tot problemen leidt, bijvoorbeeld door uitstoot van ammoniak en fijnstof, is er een groot vertrouwen dat nieuwe technologie die wel zal oplossen. Als we veel te veel mest produceren, dan zal nieuwe technologie ons in staat stellen die milieuvriendelijk te verwerken.
Het is een vreemde tegenstelling. De huidige problemen zijn veroorzaakt doordat nieuwe technologie schaalvergroting noodzakelijk maakte en tegelijkertijd kunnen die problemen slechts worden opgelost door nog meer schaalvergroting. Immers, enkel door schaalvergroting kunnen de kosten van nieuwe technologie zoals luchtwassers worden verdeeld over meer dieren om zo de kostprijs in de hand te houden.
We moeten groeien om te kunnen overleven. De oplossing is met zichzelf op de loop gegaan.
Dat proces waarbij schaalvergroting zowel het probleem als de oplossing vormt is wel eens vergeleken met een tredmolen. Je moet blijven rennen om de beweging in stand te houden. Stilstand is achteruitgang. De intensieve veehouderij is een typisch voorbeeld van een sector waarin nieuwe technologie geen hulpmiddel meer is maar waarin we zelf de gevangene van de vooruitgang zijn geworden. We moeten groeien om te kunnen overleven. De oplossing is met zichzelf op de loop gegaan. We willen graag anders maar we kunnen niet meer.
Om dat proces te doorbreken is een ander perspectief nodig. Uitgangspunt daarbij moet zijn dat boeren en burgers een gezamenlijk belang hebben bij een gezonde leefomgeving. Een benadering is om uit de tegenstelling te treden en de mogelijkheden van een omgevingcoöperatie of buurtschap te verkennen. Een dergelijke organisatie neemt verantwoordelijkheid voor het beheer en heeft als doel om gezamenlijk op basis van onderling gemaakte afspraken gedurende een overgangsperiode naar een voor alle betrokkenen aanvaardbare eindsituatie toe te werken. Zowel boeren als burgers zijn er lid van. Die gemaakte afspraken kunnen vervolgens door de gemeente in een Bestemmingsplan worden vastgelegd zodat er niet langer sprake is van vrijblijvende intenties. Boeren en burgers worden veroordeeld tot elkaar. De nieuwe Omgevingswet biedt ruimte voor dergelijke vernieuwing. Dat vraagt van allen de bereidheid die nieuwe weg op te gaan. De landbouw profileert zichzelf graag als een sector die buitengewoon modern is. Wat toepassing van nieuwe technologie betreft is dat inderdaad het geval Maar nu wordt gevraagd ook modern te gaan denken op een ander terrein. Dat biedt meer perspectief dan telkens weer de randen van de wet op te zoeken en met buren slechts te communiceren in de achterzaaltjes van de Raad van State.
*************************
Tot in detail uitgewerkte regels verlammen politiek en bestuurders
OPINIE Dagblad Trouw augustus 2017
Volgens Mathieu Wagemans, raadslid in Leudal, hebben bestuurders nauwelijks nog ruimte om besluiten te nemen.
Rechtswetenschapper Jan Brouwer neemt afstand van het gedrag van burgemeesters die zich niet aan de regels houden zoals die in onze rechtsstaat gelden (Trouw, 2 augustus).
Hij voelt vermoedelijk meer voor de Amersfoortse burgemeester Lucas Bolsius, die zich - zoals het een burgervader formeel betaamt - meteen bij de harde gevolgen van het Nederlandse uitzettingsbeleid neerlegde en niet meeliep in de 'Hartentocht' voor de ondergedoken kinderen van de uitgezette Armeense moeder.
Strikt juridisch gezien is Brouwers betoog heel logisch, maar hij gaat voorbij aan een dieper gelegen probleem waarmee onze rechtsstaat kampt. Dat heeft niet te maken met de beginselen van onze rechtsstaat, maar met de wijze waarop we die hebben uitgewerkt.
Geen willekeur
Basis voor onze rechtsstaat is de scheiding van wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. Die strikte scheiding was bedoeld om willekeur uit te bannen en het overheidssysteem zelfcorrigerend te maken. Maar wat is daarvan terechtgekomen?
Gaandeweg hebben de beginselen van behoorlijk bestuur een uitwerking gekregen die letterlijk te mooi is om waar te zijn. Met veel gevoel voor detail worden regels opgesteld, die vervolgens via jurisprudentie nog verder worden genuanceerd.
Gevolg daarvan is dat de lat voor politici en bestuurders in de praktijk zo hoog gelegd is dat men er nauwelijks meer overheen kan. Nieuwe regels moeten voldoen aan zoveel eisen dat dit aanzienlijke afbreuk doet aan de effectiviteit ervan. Rechters hebben enorme ruimte bij de beoordeling van de vraag of een overheidsbesluit voldoet aan het motiveringsbeginsel. Heel gemakkelijk kan worden geoordeeld dat een besluit is gebaseerd op onvoldoende onderzoek.
Het gelijkheidsbeginsel werkt zo uit dat er altijd wel weer een uitspraak te vinden is waarop een burger zich in een juridische procedure met succes kan beroepen. Planologisch beleid is verstrikt geraakt in juridische discussies. De gemeenteraad heeft formeel de bevoegdheid om bestemmingsplannen vast te stellen, maar ieder voorstel voor verandering loopt de grote kans op juridische bezwaren te stuiten. Beleidsmatige argumenten worden opzij geschoven en overbelast door juridische afwegingen.
Rechtvaardigheid is verworden tot vaardigheid in het recht
We hebben een stelsel opgebouwd dat niet alleen de ruimte voor politieke besluitvorming beperkt, maar ook de handelingsruimte voor bestuurders. Dat is één kant van het verhaal. De andere kant is dat de verfijnde en uiterst gedetailleerde uitwerking van regels burgers aanzienlijke ruimte geeft om op te komen tegen hun onwelgevallige besluiten. Juridische spitsvondigheid loont. Het beginsel van rechtvaardigheid is verworden tot vaardigheid in het recht.
Het door Brouwer afgekeurde optreden van enkele 'sheriffburgemeesters' roept de vraag op of we in ons rechtsstelsel niet te zeer zijn doorgeschoten. Hebben we misschien een juridische schijnwereld geconstrueerd die niet alleen niet voldoet aan het maatschappelijk rechtsgevoel, maar die in zijn tegendeel gaat verkeren? Hoe rechtvaardig is het dat een misdrijf onbestraft blijft, omdat het OM een onbeduidende vormfout heeft gemaakt?
De rechterlijke macht is niet meer corrigerend maar heeft gaandeweg de wetgevende en uitvoerende macht ingeperkt. Het evenwicht binnen de trias politica raakt verstoord. De eerste stap om dit vraagstuk aan te pakken is de erkenning daarvan. Maar er rust een groot taboe op. Kritiek op de uitwerking die we aan de rechtsstaat hebben gegeven wordt telkens weer op één lijn gesteld met kritiek op de beginselen die aan de rechtsstaat ten grondslag liggen.
***********************************
Voorwoord Herman Wijffels in "Een oceaan van betekenisloosheid"
Voorwoord
Onze moderne maatschappij is niet meer te vergelijken met die van 50 of 100 jaar geleden. Op vrijwel ieder terrein is grote vooruitgang geboekt. Onze welvaart is toegenomen, we maken gebruik van nieuwe technologie, we kunnen ook veel sneller over veel meer informatie beschikken, we zijn mondiger geworden. Maar de modernisering heeft ons ook voor nieuwe problemen gesteld. Denk aan milieuvraagstukken, aan het veranderend klimaat, aan stromen vluchtelingen, aan veiligheid. We leven in een globaliserende wereld en kunnen er onze ogen niet voor sluiten. Globalisering heeft ook nieuwe afhankelijkheden met zich meegebracht. Denk aan de effecten van de financiële crisis. Bovendien, dichter bij huis, verandert de rol en positie van de burger. We worden opgeroepen tot verantwoordelijkheid in de overgang naar een participatiemaatschappij. Dat is nog niet zo eenvoudig . Het vraagt nieuwe vaardigheden en vooral de bereidheid daartoe. Gezamenlijkheid na een lange periode van individualisering.
Mathieu Wagemans heeft vele tientallen jaren deze en soortgelijke problemen ervaren, zowel beleidsmatig binnen de rijksoverheid, als op gemeentelijk niveau in de politiek als raadslid en wethouder. Al die tijd heeft hij een bijzondere belangstelling gehad voor de vraag waarom onze rationele beleids- en planningsmodellen vaak niet goed werken. Een continu proces van reflectie op zijn ervaringen heeft geleid tot dit boek. Het bevat een analyse die een stuk dieper gaat dan wat aan de oppervlakte zichtbaar is. Verdiepend ook door ruim gebruik te maken van filosofische inzichten en die te koppelen aan de praktijk.
Op grond van die analyse worden voorstellen gedaan voor verandering, zowel met betrekking tot de politiek, het overheidsbeleid als de wetenschap. Maar daarmee wordt niet volstaan. Het boek bevat ook een uitgebreid hoofdstuk over hoe die ingrijpende veranderingen zouden kunnen worden gerealiseerd.
Het resultaat van deze reflectie op vele jaren ervaring in beleid en politiek, is een publicatie die op onderdelen als confronterend kan worden ervaren maar tegelijkertijd als uitdagend en inspirerend. Veel aandacht wordt besteed aan de filosofie van de Franse filosoof Michel Serres. Die staat bekend als een buitengewoon onorthodox denker die tal van vanzelfsprekendheden onderuit haalt. Volgens hem kunnen we niet langer vertrouwen op bestaande structuren. Ik ben dat met hem eens. De structuren van de industriële maatschappij hebben ons gebracht tot waar we nu zijn, maar zijn sociaal-organisatorisch en ecologisch versleten, niet goed genoeg voor de 21e eeuw. We staan aan het begin van een nieuwe fase in de ontwikkeling van de samenleving. We moeten op ontdekkingstocht, nieuwe vormen vinden voor de manier waarop we leven, werken en ons organiseren. Dat vraagt vooral de moed op weg te gaan. En ook het besef dat krampachtig vasthouden aan oude zekerheden de zekerste manier is om ze kwijt te raken. Zoals stevig knijpen in een handvol zand je met lege hand achterlaat. Serres gebruikt daarvoor het beeld dat we onze eilanden moeten verlaten en de oceaan opgaan, want daar ligt de ruimte, nieuwe mogelijkheden. Steeds meer mensen en bedrijven beginnen dat ook te doen. Het echte leven in onze maatschappij speelt zich steeds meer af buiten onze formele systemen of, in de terminologie van Serres, buiten onze eilanden. Deze tijd vraagt er om niet langer een verdedigende houding aan te nemen en weg te kruipen achter de dijken, maar de toekomst open tegemoet te treden. Door dat laatste te doen en met nieuwe inzichten kennis en technologie vorm te geven aan de volgende ronde in de maatschappelijke ontwikkeling, ontstaat weer perspectief waarin mensen betekenis kunnen geven aan hun leven en daarvoor zelf verantwoordelijkheid nemen.
Dit boek zal aanzetten tot denken en naar ik hoop ook inspireren om de daad daaraan toe te voegen.
Herman Wijffels
*********************************
Van confrontatie via een dialoog naar constructie
De tijd dat de overheid besluiten nam en vervolgens die naar burgers communiceerde ligt al lang achter ons. We vinden dat beleid tot stand moet komen in samenspraak met burgers. Het is belangrijk dat burgers gelegenheid hebben om in te spreken zodat met hun wensen en opvattingen rekening kan worden gehouden. Is het beleid eenmaal vastgesteld, dan vinden we evaluatie van het beleid belangrijk. Welke ervaringen hebben burgers met het nieuwe beleid? Voldoet het aan de verwachtingen? Hoe beoordelen burgers het beleid? Op basis van welke aannames, uitgangspunten, associaties, ervaringen? Kortom, communicatie rond beleidsvorming is een aparte wetenschap geworden.
De ervaring leert echter ook dat communicatie in beleidsprocessen ondanks alle goede bedoelingen in de praktijk nog niet zo eenvoudig is. Burgers kunnen tegengestelde belangen hebben. Dan bestaat het risico dat communicatie touwtrekkerij wordt tussen conflicterende belangen. Op zijn best mondt dat uit in een broos compromis maar dat werkt meestal niet, hooguit tijdelijk. Men heeft stellingen betrokken en niet zelden is sprake van vijandbeelden van elkaar.
Maar ook voor de overheid is communicatie vaak lastig. Overheidsbeleid is vastgelegd in tal van wetten en verordeningen. daarin is doorgaans heel gedetailleerd vastgelegd wat "in de zin van deze regeling moet worden verstaan onder ...." waarna een lange lijst van definities volgt. Die kunnen niet zomaar opzij worden geschoven. Dat kan ook riskant zijn omdat een enkele opmerking of suggestie van een beleidsmedewerker later uit zijn verband kan worden getrokken. Partijen kunnen er juridisch verwachtingen aan koppelen. Of, nog sterker, het bieden van een opening kan grond vormen voor planschadeclaims.
Een voorbeeld van een beleidsterrein waarbinnen sprake is van een dicht gedefinieerd systeem vormt de ruimtelijke ordening. Heel nauwkeurig is bepaald wat een bouwwerk is, een erfafscheiding, wanneer sprake is van een industriële activiteit of van aanwezige natuurwaarden. Om tot een creatieve en betekenisvolle dialoog te komen kunnen al die definities een belangrijke sta-in-de-weg vormen. Ze beperken de ontwerp- en communicatieruimte voor beleidsambtenaren. Dan is het lastig betekenis te geven aan wat burgers betekenisvol vinden maar wat buiten de definities valt zoals die vastliggen in wetten en regelingen. Toch is dat nodig wanneer we vernieuwing willen. Bestaande definities helpen dan niet maar nodigen juist uit tot een herhaling van zetten.
De Franse filosoof Michel Serres (in Nederland vrij onbekend maar in Frankrijk gezaghebbend) benadrukt in zijn boeken dat de betekenis van een definitie niet is wat die definitie omvat maar juist wat wordt buitengesloten. Serres vraagt aandacht voor wat buiten de definities van het beleid valt maar wat niettemin voor burgers betekenisvol kan zijn. Hij roept het beeld op van eilanden waarop overheden en wetenschappers geweldig druk zijn met zichzelf terwijl het werkelijke leven zich afspeelt in de oceaan tussen de eilanden. Hij pleit ervoor expedities te ondernemen om de werkelijkheid te leren kennen zoals burgers die beleven. Dat betekent bijvoorbeeld aandacht voor gevoelens die we in ons beleid vaak weg definiëren. Oog krijgen voor wat buiten beeld blijft. Definities bieden de overheid zekerheid maar voor burgers kunnen ze een bron zijn van onzekerheid. Hoe worden nieuwe regels geïnterpreteerd? Kan ik mijn activiteiten wel voortzetten als het nieuwe bestemmingsplan van kracht wordt?
Een goede dialoog geeft juist aandacht aan wat buiten beeld blijft. Wat is de wereld achter de belangen zoals die worden gearticuleerd? Wat is betekenisvol voor burgers en hoe kan daarmee rekening worden gehouden binnen nieuw beleid? En hoe kunnen we voorkomen dat bestaande beleidsregels de zoekruimte voor nieuw beleid zodanig inperken en dat nieuw beleid niet een reproductie van bestaand beleid vormt? Hoe kunnen we gevoelens van rechtvaardigheid, gelijkheid en zekerheid aan bod laten komen zodat er een dialoog kan ontstaan die verder gaat dan een botsing van belangen en daarop gebaseerde standpunten?
Samengevat: een betekenisvolle dialoog is nog niet zo eenvoudig maar tegelijkertijd harder nodig dan ooit in een situatie waarin we in menig opzicht zijn vastgelopen in complexe regelgeving die vernieuwing vaker belemmert in plaats van faciliteert. Dat vraagt om een nieuwe communicatiecontext, om ruimte die in staat stelt tot betekenisvolle communicatie, om een basis van vertrouwen in plaats van bevoegdheden. Het vraagt bovenal om procesvernieuwing en training in vaardigheden om dergelijke processen te ontwerpen en te begeleiden. Voor de overheid vraagt het vooral het loslaten van bestaande beleidskaders en het inzicht dat die beleidskaders vaak slechts schijnzekerheid bieden. Vooral vraagt het lef om ongebaande paden te verkennen. De invoering van de nieuwe Omgevingswet die het bestaande systeem van bestemmingsplannen moet gaan vervangen en juist ruimte wil geven aan wat burgers betekenisvol vinden is een uitgelezen kans tot een waarachtige dialoog te komen en de vernieuwing te realiseren die met de nieuwe wet wordt beoogd. We volgen de processen op de voet!
****************************
Bureaucratie doodt inspiratie
We moeten de overstap maken van de systeemwereld naar de leefwereld
(geschreven op verzoek van Verkenners Limburg)
Wereldwijd staat Nederland bekend als een land waar we de zaken keurig op orde hebben. Dat geldt niet alleen voor de aangeharkte tuintjes maar vooral ook voor de wijze waarop we alles hebben georganiseerd en geordend. Regels geven aan hoe we ons hebben te gedragen. We hebben heel precies bevoegdheden verdeeld. Overheidsbesluiten komen niet via willekeur tot stand maar via zorgvuldig georganiseerde processen.
Maar in tijden van ingrijpende veranderingen kunnen al die regels ook een hinderpaal vormen voor verandering. De omslag naar een participatiesamenleving is daar een treffend voorbeeld van. We willen de rol van de overheid terugdringen en bevorderen dat burgers zelf initiatieven nemen en zich gaan gedragen als verantwoordelijke burgers. Vaak echter blijken regels dan een lastige sta-in-de-weg.
De Franse filosoof Michel Serres staat nogal kritisch tegenover de overdreven drang naar ordening. Ieder ordening werkt uitsluitend. Wat niet binnen onze ordeningen valt raakt buiten beeld. Of anders gezegd, de waarde van een definitie is niet wat binnen de definitie valt maar juist wat wordt buitengesloten. Serres vraagt juist aandacht voor die “buitenwereld”. Hij roept het beeld op van eilanden waar overheid en wetenschappers vreselijk druk zijn met zichzelf maar het echte maatschappelijke leven speelt zich af op de oceaan tussen de eilanden.
Ik moest daaraan denken toen ik begin februari de bijeenkomst van de Verkenners bijwoonde in Heerlen. Mij viel op hoe ambtenaren en medewerkers van zorg- en welzijnsinstellingen enerzijds graag ruimte wilden bieden aan nieuwe initiatieven maar tegelijkertijd zich beperkt voelden door geldende regels en de cultuur binnen hun organisatie. Er zijn sterke krachten die steeds weer dwingen de bekende en platgetreden paden te volgen en die het betreden van ongebaande paden belemmeren. Onze cultuur van regels en protocollen staat haaks op het lopen van risico’s. We kunnen het onverwachte niet goed aan. In plaats daarvan kiezen we liever voor wat binnen onze ordeningen en regels past. We weten wat we hebben en gaan onzekerheid liever uit de weg. Maar, zo stelt Serres, de antwoorden op onze vragen moeten we juist buiten onze ordeningen, buiten onze eilanden zoeken. De zekerheid van onze ordeningen is een schijnzekerheid. Regels dwingen om het verleden te herhalen in plaats van de toekomst te ontwerpen. We moeten de systeemwereld verlaten en de leefwereld van burgers leren kennen. Dat vraagt lef maar de beloning is dat we weer de inspiratie vinden die we juist door de overdaad aan regels gaandeweg zijn kwijtgeraakt.
******************************************
Een waardenloze economie
Fractieleider Pechtold van D66 wenst een bonus van 500 euro voor werkenden. Dat klinkt sympathiek en zal mogelijk kiezers trekken. Maar het voorstel is ook tekenend voor hoe de politiek functioneert. Op de eerste plaats is het de zoveelste uiting van hoe partijen proberen met sympathiek ogende voorstellen de gunst van de kiezer te krijgen. In al die pogingen wordt de kiezer niet aangesproken als de centrale actor in onze democratie. Hij wordt niet aangesproken om verantwoorde en mogelijk pijnlijke keuzes te maken maar wordt gezien als klant van de politiek die gunstig moet worden gestemd en die een rijk gevulde ruif wordt voorgehouden. Partijen richten zich op deelbelangen en nodigen burgers uit hun eigen voordeel als maatstaf te nemen. Aan de AOW mag niet worden getornd, de pensioengerechtigde leeftijd moet omlaag, het salaris van onderwijzers moet omhoog. Er zijn kortom weinig partijen die zich aan die tendens onttrekken. Zalvende uitspraken en bevestiging van het eigenbelang bepalen de campagnes. Daarmee wordt de burger niet erkend in zijn centrale en dragende rol van de democratie maar wordt de kiezer naar de mond gepraat en geschreven. Zo wordt de democratie uitgehold. Is het vreemd dat burgers de politiek de rug toekeren omdat die slechts in verkiezingstijd de weg naar de burger weet te vinden om daarna weer op te gaan in een voor burgers ondoorzichtig spel?
De tweede overweging is inhoudelijk van aard. Het voorstel geeft blijk van een eng-economische kijk op de samenleving. Wie werkt moet worden beloond omdat werkenden volgens Pechtold "de kern van de samenleving vormen". Het is een pleidooi tot nog verdere verzakelijking van de samenleving zonder oog te hebben voor maatschappelijke gevolgen. Zie de zorg waar juist het economisch denken ervoor heeft gezorgd dat vrijwilligers en mantelzorgers dergelijke uitwassen van het economisch denken moeten compenseren. Ziekenhuizen en zorginstellingen krijgen de exploitatie nauwelijks rond. Vrijwilligers nemen taken over die voorheen door betaalde krachten werden uitgevoerd. Die nadruk op economie heeft ervoor gezorgd dat er zich vormen van hulpverlening hebben ontwikkeld die vanuit een economische bril geen waarde hebben, enkel en alleen omdat vrijwilligerswerk binnen ons economisch systeem waardeloos is. Het vraagt lef om die situatie nog te verergeren door slechts diegenen die binnen ons economisch systeem actief zijn extra te waarderen en gemakshalve te veronderstellen dat vrijwilligers toch wel hun werk blijven doen. Het werkt verdere ontwrichting in de hand. Nog ernstiger is dat vrijwilligerswerk niet zelden wordt misbruikt doordat men er geld aan verdient. Zie de integratie van vluchtelingen waarbij vrijwilligers een onmisbare rol spelen en formele organisaties via projecten geld binnenhalen voor werk dat geheel of vrijwel geheel door vrijwilligers wordt uitgevoerd. Die laatsten moeten het doen met een aai over de bol of een vrijwilligersspeld terwijl zij met hun inzet niet zelden professionele organisaties in stand houden.
De tweedeling in onze samenleving zal nog scherper worden wanneer we doorgaan ons economisch systeem en vooral de enge waardebasis ervan als gegeven en als onvermijdelijk te accepteren. Dat systeem werkt splitsend en zou door politici moeten worden gerepareerd in plaats van bevestigd. Voor een partij, zoals D66, die vernieuwing predikt is er werk aan de winkel. De krachten die uit zijn op eigenbelang zijn immers al sterk genoeg en hoeven niet te worden versterkt.
Thieu Wagemans is raadslid in Leudal en publiceerde recent ”Een Oceaan van Betekenisloosheid, een kritische analyse van politiek, beleid en wetenschap met een verwijzing naar de filosofie van Michel Serres”
Zie: www.ontganiseren.nl
****************************************
Onderstaande bijdrage verscheen 19 januari 2017 in Dagblad Trouw
We moeten ongemakkelijke waarheden niet uit de weg gaan
Mathieu Wagemans
Het valt met verschillen in onze samenleving wel mee, stelt onderzoeker Tiemeijer (WRR). Trouw benadrukt in een commentaar hoe belangrijk het is dat we verschillen niet uitvergroten door feiten verkeerd te interpreteren en steekt ook de hand in eigen boezem (Opinie, 14 januari). We moeten vertrouwen kunnen hebben en houden in de wetenschap en in objectieve journalistiek.
Ik meen dat beide analyses kenmerken hebben van oppervlakkigheid. Ze gaan uit van de veronderstelling dat er sprake is van een eenduidige werkelijkheid. Feiten zijn in die opvatting onomstreden, in tegenstelling tot meningen en standpunten die persoonlijk gekleurd zijn. Filosoof Immanuel Kant stelde al forse vraagtekens bij dat uitgangspunt. Volgens hem kunnen we de werkelijkheid slechts benaderen aan de hand van de categorieën van het verstand. Wij geven betekenis aan de werkelijkheid en vormen ons een beeld. De werkelijkheid krijgt voor ons betekenis door de betekenis die we er zelf aan toekennen. Die betekenissen zijn geen onderdeel van de werkelijkheid maar we zijn er zelf de constructeurs van.
Er is nauwelijks een domein waarin dat sterker naar voren komt dan in de politiek. Partijen nemen op basis van hun onderliggende waarden en uitgangspunten de werkelijkheid gekleurd waar. Men vindt inkomensverschillen ontoelaatbaar of juist verdedigbaar. Onze samenleving is duurzamer geworden terwijl anderen vinden dat de milieuproblemen juist zijn toegenomen. Statistieken geven aan dat de criminaliteit afneemt terwijl veel burgers zich onveiliger voelen.
In debatten probeert men het eigen beeld van de werkelijkheid dominant te maken. Discussies krijgen het karakter van manipulatie om zo het eigen beeld van de werkelijkheid door de meerderheid geaccepteerd te krijgen. Dat beeld leggen we vervolgens vast in regelingen. Die beginnen doorgaans met een artikel waarin nauwkeurig wordt omschreven “wat in de zin van deze regeling moet worden verstaan onder …”. Zo reduceren we de maatschappelijke werkelijkheid tot een regelbare en juridisch houdbare werkelijkheid. Wat buiten de definities valt is juridisch niet relevant.
Wat burgers bezig houdt loopt het risico te worden genegeerd omdat het binnen ons formele domein betekenisloos is. Dat probleem wordt terzijde geschoven door er het etiket “onderbuikgevoelens” op te plakken.
Je moet er niet aan denken dat Wilders de macht krijgt maar zijn functie om te benoemen wat burgers van betekenis vinden moet niet worden onderschat. Ieder volwassen systeem, zeker een politiek systeem moet ruimte bieden aan ongemakkelijke waarheden die dat systeem met de eigen grenzen confronteert. Gebeurt dat niet dan zijn onze systemen niet meer zelfcorrigerend, omdat ze het zich kunnen permitteren het eigen gemankeerde wereldbeeld op te leggen aan de buitenwereld.
De Franse filosoof Michel Serres vergelijkt onze systemen (wetenschap, politiek, kunst) met eilanden die ieder hun eigen waarheid hebben en nauwelijks in verbinding staan. Men is vreselijk druk met zichzelf terwijl het echte leven zich op de oceaan afspeelt. We kunnen slechts noodzakelijke veranderingen bereiken door onze eilanden te verlaten en de oceaan op te gaan. Dat vraagt bereidheid onze vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen en schijnzekerheden te ontmaskeren. Doen we dat niet, dan blijven we onszelf reproduceren. Pogingen om vervreemding tussen overheid en burgers tegen te gaan hebben dan geen effect. Door te stellen dat het met de verschillen in onze maatschappij wel meevalt, verschaffen we onszelf de legitimatie voor tevredenheid. De wereld staat in brand maar het rampenteam constateert met voldoening dat de ramp zich keurig volgens het draaiboek voltrekt.
Mathieu Wagemans is Raadslid in Leudal
******************************************
Calculeren met Integriteit
De Limburgse kranten publiceerden op 21 september 2016 onderstaande opinie.
De Limburger bericht op 14 september jl. uitvoerig over de opvattingen van gouverneur Bovens naar aanleiding van de affaire Tilman Schreurs. Dat dhr Bovens van zich laat horen is nodig en logisch aangezien ook door hem steeds weer het belang van een integere overheid wordt benadrukt en zijn functie verantwoordelijkheid met zich meebrengt.
Over zijn inbreng valt het nodige te zeggen. Hij pleit voor een soort strafbankje voor bestuurders en politici die hebben gehandeld in strijd met de integriteit. Hij maakt een kritische opmerking over de commissarissen van OML die hebben ingestemd met voortzetting van het dienstverband van Tilan Schreuers en hebben verzuimd welke consequentie dan ook te verbinden aan overtreding van de integriteitscode binnen OML.
Wat Bovens doet is een onderscheid voorstellen. Lichte overtredingen mogen een bestuurder niet al te zwaar worden aangerekend. Hij vermijdt zorgvuldig een uitspraak te doen over de vraag die aan de orde is, namelijk welke gevolgen moeten worden verbonden aan een strafrechtelijke veroordeling wegens ambtelijke corruptie. Zijn idee van een strafbankje suggereert dat hij zich wel kan vinden in het aanblijven van Tilman Schreurs. Los van de inhoud van zijn opvatting stelt het teleur dat iemand die zichzelf zware verantwoordelijkheid toekent op het vlak van integriteit om de hete brei heen danst en geen grenzen wenst te trekken. Dat zie je vaak in het openbaar bestuur. Men stelt dat men niet aan zet is maar dat de besluitvorming bij anderen ligt. Formeel klopt dat maar het zijn formele redeneringen die ertoe strekken de eigen verantwoordelijkheid uit de weg te gaan. Ik acht een dergelijke opstelling niet in overeenstemming met zijn eigen verantwoordelijkheid op het vlak van integriteit die hij wel telkens claimt maar niet wenst in te vullen.
Een tweede opmerking is dat de idee van een strafbank heel goed past in het procedureel oplossen van inhoudelijke vragen. Je mag, zoals in de sport, enkele minuten niet meespelen en daarna is alles weer in orde. Dat kan bij overtredingen in de sport maar is dat ook de oplossing voor vragen op het vlak van integriteit? Het nodig tuit tot calculerend gedrag. Je weet wat de straf is bij overtredingen en als je die straf aanvaardbaar vindt staat de deur open voor losjes omgaan met integriteit. De boete iis ingecalculeerd. Je maakt integriteit een kwestie van afweging. Integriteit leent zich niet voor dergelijke procedurele oplossingen. Handelen in strijd met de integriteit biedt geen basis voor vergoelijking.
Een derde opmerking is dat men zich graag verschuilt achter de rechtspraak. Of men stelt allerlei regels op. Zolang je niet kunt worden betrapt op overtreding ervan ben je integer. De regels bieden zo een dekmantel. Het is tekenend dat bestuurders klagen dat ze niet meer kunnen besturen omdat ze anders het risico lopen niet-integer te hebben gehandeld. Dat zegt iets over de bestaande bestuurspraktijk en bestuurscultuur binnen de overheid en het zegt ook iets over een volstrekt gebrek aan helderheid over wat de handelingsruimte is voor bestuurders en politici. Om die helderheid te krijgen zijn debatten en besluiten nodig in de volle openbaarheid. Integriteit is een van de weinige onderwerpen in het openbaar bestuur waar burgers een mening over hebben, vaak heel uitgesproken. Het is treurig dat dergelijke discussies vaak niet in volle openbaarheid mogen worden gevoerd en dat diegenen die eerst verantwoordelijk zijn voor een goede bestuurscultuur zich bij het scheppen van helderheid en het aangeven van grenzen inhoudelijk op de oppervlakte wensen te houden en zich beperken tot opmerkingen van procedurele aard. Zo zijn ze medeschuldig aan een cultuur waarin integriteit telkens weer gedoe oplevert.
Thieu Wagemans, is raadslid in Leudal
*************************************
Niet-integer omgaan met integriteit
De Limburgse kranten publiceerden op 25 augustus onderstaande opiniebijdrage
De Limburger van 24 augustus jl. bericht dat de Raad van Commissarissen van OML (Ontwikkelingsmaatschappij Midden Limburg) heeft besloten dat Directeur Tilman Schreurs mag blijven ondanks zijn veroordeling door de rechter vanwege ambtelijke corruptie. De Rechtbank sprak uit dat er sprake was van strafbaar gedrag van de Directeur OML. Het ging dus niet om de vraag of het gedrag niet netjes was en ongewenst was maar er was volgens de Rechtbank sprake van handelen in strijd met de regels. Dat er vanwege de negatieve effecten van de zaak voor dhr Tilman Schreurs, zoals langdurige publiciteit, geen strafoplegging volgde doet aan de vastgestelde overtreding van regels niet af. De Raad van Commissarissen van OML baseerde het besluit om dhr Tilman Schreurs in functie te laten op het argument, zo lezen we, dat hij moeilijk kon worden gemist en goed had gefunctioneerd. Met name dat argument geeft te denken.
De laatste jaren worden raadsleden overstelpt met verhalen van ministers, Commissarissen van de koning en burgemeesters over het belang van integriteit. Er worden cursussen aangeboden. Er wordt heel wat over afgepraat. Dikke rapporten en beleidsnota’s worden geschreven Met veel gevoel voor detail worden criteria geformuleerd waar overheidsdienaren aan moeten voldoen. Uitgangspunt daarbij is wat oud-minister Dales ooit sprak: “Een beetje integer bestaat niet”. Integriteit is uitzonderlijk belangrijk, dat moge duidelijk zijn.
Maar als het erop aankomt is de oude cultuur blijkbaar moeilijk uit te roeien. Wanneer het ons niet goed uitkomt zetten we al die mooie verhalen over integriteit even in de koelkast en regeren de belangen en het geld. Integriteit wordt een kwestie van afweging waarbij integriteit niet meer zelfstandig wordt beoordeeld maar wordt afgewogen tegen andere belangen. En als het ons even niet goed uitkomt, dan moet integriteit even wijken. Het is zo beschouwd een typische demonstratie van de oude Limburgse cultuur dat er altijd redenen zijn te verzinnen om wat van waarde is (integriteit in het openbaar bestuur) even niet waardevol te vinden. Men had met betrekking tot de handelwijze van Tilman Schreurs kunnen stellen dat men het helemaal geen probleem vindt wanneer medewerkers van OML zich laten fêteren door projectontwikkelaars. Men had kunnen redeneren dat dit gebruikelijk is in het bedrijfsleven. Men had kunnen overwegen dat men mogelijk zelf ook niet altijd brandschoon is geweest. Of dat integriteit minder belangrijk is dan men wel eens beweert. Dat had allemaal gemogen en het zou de commissarissen hebben gesierd wanneer ze dat alles ronduit en open hadden verteld. Maar dat was kennelijk teveel gevraagd. De zaak werd op de ouderwetse manier afgedaan. Men zocht een redenering om een inhoudelijk afgewogen besluit op het vlak van integriteit uit de weg te gaan. Daarmee verspelen commissarissen en allen die mede verantwoordelijkheid dragen voor dit besluit ieder recht anderen op het belang van integriteit te wijzen. Wie zelf door zijn handelen integriteit als basiswaarde geen absolute betekenis toekent maar andere belangen zwaarder laat wegen geeft daarmee aan op niet integere wijze om te gaan met integriteit. Het is het oude verhaal. De praktijk is altijd sterker dan de leer.
Thieu Wagemans is raadslid in Leudal
*******************************
Vriendjespolitiek mag
Opiniebijdrage, gepubliceerd in de Limburgse kranten op 2 augustus 2016
Het vonnis in de zaak van Rey heeft veel reacties opgeleverd. Veel reacties wekten de indruk dat men reeds vooraf een uitgesproken mening had over de vraag of de handelwijze van van Rey wel of niet toelaatbaar was. Dat is logisch maar helpt ons niet veel verder bij de vraag wanneer er sprake is van strafbare ambtelijke corruptie. De Rechtbank kreeg waardering voor het “genuanceerde” vonnis maar het is de vraag of dat vonnis de helderheid heeft gebracht waar velen naar uitkeken. Want wat was de redenering van de Rechtbank? De Rechtbank maakte een onderscheid tussen gedrag waarvan moest worden aangenomen dat het vooral door de vriendschappelijke relatie tussen van Rey en van Pol werd bepaald en gedrag waarin de zakelijke relatie tussen wethouder en projectontwikkelaar domineerde. Dat is op het eerste gezicht merkwaardig. Het onderhouden van vriendschappelijke relaties wordt zo grond voor schulduitsluiting. Als je maar vriendschappelijke banden onderhoudt met zakelijke relaties kun je van overtreding van regels worden vrijgepleit. In zijn uiterste vorm wordt dat een premie op vriendjespolitiek. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Bovendien, wanneer domineert de vriendschapsrelatie en wanneer staan zakelijke aspecten voorop? Waarom mag in de villa van van Pol in Zuid Frankrijk over zakelijke onderwerpen worden gesproken omdat de vriendschapsrelatie overheerste en waarom is een uitnodiging voor een interlandwedstrijd vooral zakelijk? Wie het weet mag het zeggen. Een dergelijk vonnis nodig uit tot gekissebis over definities. Mag een wethouder naar een nieuwjaarsreceptie van een bedrijf? Of een bedrijfsjubileum met een aangekleed feestprogramma over de grens? Of enkel wanneer hij zelf de reiskosten betaalt? Nu is ambtelijke corruptie natuurlijk moeilijk aantoonbaar. Het zal zelden voorkomen dat een bestuurder een bedrag krijgt overgemaakt met als vermelding “beloning voor bewezen vriendendienst”.
Er is een andere insteek denkbaar die naar mijn mening een betere opstap vormt voor strafbaarheid van corruptie. Ik herinner aan het oordeel van de Commissie van Drie die in de zeventiger jaren het handelen van Prins Bernhard onderzocht in de Lockheedaffaire. De Commissie oordeelde dat prins Bernhard “zich had begeven in situaties die de indruk konden wekken dat hij gevoelig was voor het aannemen van geschenken”. Vanuit dat perspectief is de aandacht en dus de strafbaarheid niet gebaseerd op het daadwerkelijk aantonen van corruptie maar wordt het verboden zakelijke en niet-zakelijke banden door elkaar te laten lopen. Dat zou betekenen dat iedere minister, wethouder, of politicus situaties dient te vermijden waarin hij de schijn van belangenverstrengeling kan oproepen. Een dergelijke omschrijving van strafbare feiten kan betrokkenen weerhouden van dubieus gedrag. In wezen is dat in het belang van zowel samenleving als betrokkenen. De samenleving is zo verzekerd van een hoge drempel om corruptief gedrag te vermijden maar ook voor bestuurders en raadsleden is dat positief. In situaties waarin zowel sprake is van vriendschaps- als zakelijke banden kan de betrokkene zich niet verweren tegen aantijgingen en kan hij geen verantwoording afleggen voor zijn gedrag. Hij is ervan afhankelijk of zijn verhaal wel of niet wordt geloofd. Dat maakt hem kwetsbaar. Beter is het om situaties te voorkomen waarin men zich niet meer overtuigend kan verdedigen of verantwoorden.
In de zaak van Rey zou deze opvatting tot de dubbele conclusie leiden dat zijn gedrag voor zover corruptie aan de orde was, niet strafbaar was maar dat het in de toekomst door wetsaanpassing wel strafbaar moet worden.
Thieu Wagemans is raadslid in Leudal
************************************************
Waardigheid boven waarde
(Opiniebijdrage in de Limburger en Limburgs Dagblad, 13 juli 2016)
Het kort geleden gepresenteerde onderzoek van het RIVM heeft overtuigend aangetoond dat de intensieve veehouderij een negatieve invloed heeft op de gezondheid van omwonenden. Die omwonenden wisten dat al lang maar politieke partijen, het CDA voorop, bleven halsstarrig het argument gebruiken dat er geen probleem was zolang het verband niet overtuigend was aangetoond. Tietallen jaren lang vond men de snelle groei van het aantal varkens en kippen belangrijker dan de gezondheid van mensen. Steeds weer werd gewezen op het belang van de veehouderij voor de export. Dat is een eenzijdig verhaal. Op de eerste plaats werd het veevoer voor al die miljoenen dieren voor een belangrijk deel geïmporteerd. Ook accepteerde men lange tijd de negatieve invloed van de veehouderij op de omgeving. Natuurwaarden moesten wijken voor economisch gewin. Er ontstond een enorm mestoverschot met negatieve invloed op bodem , grond- en oppervlaktewater. Vele jaren lang werden overheidsmaatregelen tegengehouden of vertraagd. En vervolgens werden telkens weer uitzonderingen in regels opgenomen om het effect ervan te verminderen. Het resultaat is een uiterst ingewikkeld stelsel van regels dat zowel overheid als ondernemers handenvol geld kost. Wanneer al die externe effecten van de intensieve veehouderij zouden worden meegerekend zou het heel goed kunnen zijn dat de intensieve veehouderij geen groot economisch belang voorstelt maar zelfs verliesgevend is. Dat er winst wordt gemaakt komt voor een belangrijk deel omdat negatieve gevolgen ervan worden afgewenteld. Daar komt bij dat men de gevangene is geworden van een proces van schaalvergroting dat geen einde kent. Al vele jaren lang moeten kleine bedrijven stoppen en blijven een steeds geringer aantal zeer grote bedrijven over die vervolgens genoodzaakt zijn nog verder te groeien. Het is een ratrace.
Ontelbaar zijn de waarschuwingen tegen deze ontwikkeling maar beleidsmakers en politici toonden zich doof en blind. Ruim tweehonderd jaar geleden stelde de filosoof Kant dat we een onderscheid moeten maken tussen goederen die een prijs hebben (en die dus verhandeld kunnen worden) en zaken die waardigheid hebben en die dus van een hogere orde zijn. Natuur, milieu en gezondheid zijn er voorbeelden van. Wat er is gebeurd is dat de waardigheid moest wijken voor economisch gewin. Problemen die door schaalvergroting werden veroorzaakt zouden, zo wilde men ons doen geloven, worden opgelost door nieuwe technologie. Telkens weer leidde dat tot verdere schaalvergroting en nieuwe problemen. Technologie was de oplossing en de problemen die toepassing van nieuwe technologie met zich meebracht zouden door nieuwe technologie worden opgelost. Enz. Men rent in cirkels rond en heeft geen tijd signalen serieus te nemen omdat men te druk is met rennen.
Natuurlijk is de klacht van veehouders terecht dat burgers weliswaar kritiek hebben op de intensieve veehouderij maar dat ze tegelijkertijd als consumenten goedkoop vlees kopen en zo mede het probleem in stand houden. Burgers dwingen zo tot verdere kostenverlaging en dus tot grootschalige productie. Dat proces moet worden doorbroken. Nodig is dat we het houden van dieren en de productie van voedsel niet langer als een economische activiteit zien maar dat we kleinschalige verdienmodellen ontwikkelen waarin boeren en burgers met elkaar zaken doen. Een pleidooi dus voor verdienmodellen waarin burgers en boeren elkaar kennen en waarin de anonimiteit wordt doorbroken die nu kenmerkend is. Dan kan het gesleep met dieren ophouden en krijgen we regionale en lokale voedselmodellen. Voedselproductie en daaraan verbonden zorg voor milieu, natuur en landschap leent zich niet voor een strikt economische benadering. Kant wist dat al. Nu de politici nog.
Mathieu Wagemans is Raadslid in Leudal
Een gemankeerd politiek systeem
Het recente referendum heeft de tongen losgemaakt over de vraag hoe we ons politiek systeem kunnen verbeteren. Er worden tal van voorstellen gedaan over het minimum aantal vereiste stemmen, over welke vragen aan burgers worden voorgelegd enz. Maar naar mijn overtuiging zijn de problemen dieper en omvangrijker dan verondersteld. Een eerste probleem is dat we een beleidssysteem hebben opgetuigd waarin we de wereld hebben gereduceerd tot een beïnvloedbare wereld. Ongeacht welke problemen zich voordoen, we verwachten van de overheid die die met enkele welgemikte interventies voor oplossingen zorgt. Dat is weliswaar een illusie maar die houden we liever in stand dan onvermogen onder ogen te zien. Een tweede vraagstuk is dat we beleid hebben vastgesnoerd in een juridische context die nauwelijks nog dynamiek en vernieuwing toelaat. Innovatieve voorstellen belanden al gauw in de prullenmand omdat de juridisch niet haalbaar zijn. Ons beleidssysteem laat slechts verandering toe wanneer die binnen het beleidssysteem past. In plaats van de toekomst te ontwerpen reproduceren we telkens weer het verleden. De problemen van onze moderne samenleving zijn simpelweg groot en te complex om binnen onze beleidscontext effectief aan te pakken. Globalisering vraagt om een wereldwijde aanpak maar zelfs als er afspraken tot stand komen blijkt de uitvoering gebrekkig. Het internationale karakter van de economie neemt alsmaar toe en daarmee de mogelijkheden tot afwenteling van zowel milieu- als sociale problemen. Door ons consumptiegedrag maken we kinderarbeid elders winstgevend. Dat kan doorgaan omdat een gezaghebbende internationale autoriteit ontbreekt. De Panama papers illustreren dat de praktijk van belastingheffing aanzienlijk afwijkt van wat we op papier zo goed dachten te hebben geregeld.
Het drama van onze democratie is dat we een systeem hebben opgebouwd waar we zo hoge eisen aan stellen dat het gedoemd is tot teleurstelling te leiden. We zijn niet meer ontvankelijk voor wat burgers bezighoudt, simpelweg omdat we niet in staat zijn om daar serieus op te reageren. Ons regelcomplex en de fijnmazige toedeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden maakt het onmogelijk problemen in te passen. We definiëren de werkelijkheid zodanig dat die in onze regelingen past. Daardoor blijft er steeds meer werkelijkheid buiten beeld. De politiek is alleen geïnteresseerd in problemen die met beleidsinstrumenten kunnen worden opgelost. Andere problemen bestaan niet, althans niet voor politici en beleidsmakers. Burgers worden echter dagelijks met de praktijk geconfronteerd met als gevolg dat het vertrouwen in de politiek afneemt. De vraagstukken van een moderne samenleving passen niet meer in onze schema’s en beleidscategorieën. We hebben de democratische lat zo hoog leggen dat we niet meer in staat zijn eroverheen te springen.
Wat nodig is dat de uitgangspunten van ons democratisch systeem kritisch tegen het licht worden gehouden en worden getoetst aan de praktijk van een moderne samenleving. Het is mijn overtuiging dat dit leidt tot een systeem waarin we minder hoge eisen stellen gaan stellen aan onze democratie. Doorslaggevend is de vraag of politieke partijen de moed hebben een dergelijke analyse te maken en burgers duidelijk te maken dat wat ze van de politiek verwachten irrealistisch is. Dat vraagt temeer moed omdat die illusies juist door politici zijn geconstrueerd met als dieptepunt de periode voorafgaand aan verkiezingen. Helaas beschikken politici over aanzienlijke vaardigheden om dergelijke vragen uit de weg te gaan en ze te detecteren. Men denkt een fundamenteel probleem in onze democratie op te lossen door een iets andere procedure of door weer een nieuwe organisatie. Zolang echte moed ontbreekt kunnen nieuwe partijen enorme successen boeken, enkel en alleen omdat ze verwoorden wat in onze beleidssysteem buiten beeld blijft. Daarmee zijn dergelijke partijen zelf de illustratie van een gemankeerd politiek systeem.
Thieu Wagemans is Raadslid in Leudal en werkt aan een publicatie over de gebreken van ons beleids- en politieke systeem
