De verleiding van orde en de boodschap van chaos; een systeemkritiek op overheidsbeleid
Lezing Filosofiecafe Wageningen, 14 december 2025
Structuur
Structuur van het verhaal.
Filosofisch perspectief.
Inhoudelijk staat het perspectief van de overheid centraal.
Stand van zaken
Consequenties.
Verdiepende analyse
Wat is nodig voor verandering.
Hoe realiseer je die verandering.
Betekenisgeving
Casus verkeerssituatie
Waarnemen en betekenis geven vallen samen. Vaak onbewust
Constructivisme
Wat we voor werkelijk houden is afbeelding van de werkelijkheid (Kant)
We houden die afbeelding voor werkelijk
Iedere analyse vindt plaats vanuit een perspectief.
Voor wat volgt is gekozen voor het perspectief van het constructivisme.
Dat houdt in dat we betekenis toekennen aan de werkelijkheid. We vormen ons afbeeldingen van de werkelijkheid.
Wat we werkelijkheid noemen, is altijd een constructie van de werkelijkheid, een afbeelding.
We realiseren ons dat doorgaans niet. Waarneming en betekenisverlening vallen samen.
Kant: werkelijkheid zoals die is kunnen we niet kennen. We vormen er ons een afbeelding van. Zie categorieën van het verstand.
Het is een ruimtelijk beeld.
- De werkelijkheid bestaat uit afbeeldingen
- Ruimtelijk; afbeeldingen als elementen
- Elementen hebben inhoudelijke en energetische component
- Veranderlijk, zowel als element als in relatie tot andere elementen
- Gaan soms verbindingen aan, kunnen ook weer verzelfsatandigen
- Chaotisch beeld
Energetisch beeld
- Veel of weinig energie
- Veel of weinig werking
- Werking kan sterker worden
- Desmet: massavorming, totalitair
- Afbeeldingen kunnen ook uitdoven
Stand van zaken overheidsbeleid
We zijn vastgelopen
Juridische toets vaak hinderpaal
Vernieuwing loopt vaak vast
Steeds meer regels en procedures
Hoge transactiekosten
Verantwoording verzandt in bureaucratie
Kenmerken overheidsperspectief
Gedetailleerd
Statisch
Eenduidig
Consistent
Consequenties
Manipulatie
Het beleidskader loopt vol
Detaillering; het beeld versmalt
We lopen steeds verder vast
We bestrijden symptomen
Tafelschikking kwaliteit eten wordt niet beter door tafelschikking te veranderen
We reproduceren in plaats van innoveren
Hardnekkige problemen worden vaak georganiseerd in stand gehouden (landbouw versus natuur)
We hebben de problemen beter georganiseerd dan de oplossingen
Het overheidssysteem is niet zelfcorrigerend maar zelfbevestigend
Rechtspraak moet toetsen aan geldend beleid en werkt dus bevestigend
Orde en chaos
Definities maken onderscheid tussen wat de definitie omvat en wat er buiten valt.
Definities zijn daarmee bron van chaos
Geen orde zonder chaos en ook het omgekeerde geldt
Door beleid vast te stellen creëren we chaos. Chaos is bestaansvoorwaarde
Complementair, onverbrekelijk verbonden
Overheidsbeleid is bron van buitensluiting
Het betekenisloze
Is betekenisloos voor de overheid
Maakt het overheidssysteem mogelijk
Identiteit (Paul Verhaeghe)
De omgekeerde wereld: het buitengeslotene kenmerkt het beleidssysteem
Het buitengeslotene protesteert en roert zich. Het heeft een boodschap (Michel Serres)
De zucht naar perfectie
We plooien de werkelijkheid naar onze ambities en verlangens
We creëren een afbeelding van de werkelijkheid die ons in staat stelt het verlangen naar perfectie overeind te houden
We koesteren liever illusies dan de werkelijkheid onder ogen te zien; schijnwerkelijkheid
Om de werkelijkheid te veranderen, moet de werkelijkheid zich eerst aanpassen aan onze verlangens
Perfectioneren vergroot imperfecties; ontvankelijkheid neemt af
Spanning tussen juridische perfectie en maatschappelijke relevantie
Het gebied "entre"
Systemen als eilanden
Aangeharkt en geordend
Het echte leven treffen we aan in de oceaan; expedities
Water is de bestaansvoorwaarde voor de eilanden
Dijken beschermen verstarde systemen
Dijkversterking vergroot verstarring
Deleuze: deterritorialiseren
De systemen zijn lek
Deleuze: het maatschappelijke is een gas
Hoe perfecter het gebouw, des te groter zijn de lekkages
Vluchtwegen: belastingheffing
Dichten van lekkages lost niets op maar verhoogt juist de interne druk
Onvermogen wordt niet betekend
Het onmetelijke wordt meetbaar
Conclusies
Het beleidsdomein is volgelopen en lekt
Het wordt van binnenuit uitgehold en ondergraven
We ordenen verschillen weg. We onderzoeken ze niet. Harmonisatie verdringt differentiatie
We persen een dynamische en veelkleurige samenleving in een statisch en eenduidig korset
Overheid is niet meer ontvankelijk voor maatschappelijke opgaven
Ruimtelijk: overheid als zwart gat
Stellingen
Het streven naar perfectie zit ons in de weg
Dat streven leidt tot een schijnvoorstelling (Jean Baudrillard) en tot schijngevechten
We persen maatschappelijke vraagstukken in een statisch en juridisch korset
Niet de wereld is ingewikkeld, maar ons voorstellingsvermogen is te eenvoudig
We koesteren liever illusies i.p.v. de werkelijkheid serieus te nemeniujf stelingen
Het streven naar perfectie zit ons in de weg
Dat streven leidt tot een schijnvoorstelling (Jean Baudrillard) en tot schijngevechten
We persen maatschappelijke vraagstukken in een statisch en juridisch korset
Niet de wereld is ingewikkeld, maar ons voorstellingsvermogen is te eenvoudig
We koesteren liever illusies i.p.v. de werkelijkheid serieus te nemen
Wetenschap
Hypothetisch-deductief model; hypothese als bron van buitensluiting
De kenbare en maakbare werkelijkheid
We moeten niet denken over de werkelijkheid maar ons eigen denken kritisch beschouwen. Kritisch denken over ons denken. (Deleuze) Onze redeneerlijnen kritisch beschouwen.
We moeten ons realiseren dat causaliteiten altijd veronderstelde en geconstrueerde causaliteiten zijn. Wetenschappelijke kennis blijft veronderstelde kennis.
De drang naar inzicht en ordening kan zo groot zijn dat we de werkelijkheid dwingen in lineaire kaders.
We hebben nieuwe concepten nodig i.p.v. enkel meer gedetailleerde kennis over lineaire relaties.
Universum kent geen meters, kilo’s of graden C (Chatelion Counet)
Universum is niet geinteresseerd in zijn eigen meetbaarheid
Nodig is het buitengeslotene verkennen
Transdisciplinair: het niet-betekende
Herwaardering ervaringskennis
Het subjectieve: voelen, smaak, het schone, het muzikale (Les cinq sens, Serres)
Systemen verbinden
Maak jouw eigen website met JouwWeb