De verleiding van orde en de boodschap van chaos; een systeemkritiek op overheidsbeleid

Lezing Filosofiecafe Wageningen, 14 december 2025

 

 

Structuur

Structuur van het verhaal.

Filosofisch perspectief. 

Inhoudelijk staat het perspectief van de overheid centraal.

Stand van zaken

Consequenties.

Verdiepende analyse

Wat is nodig voor verandering.

Hoe realiseer je die verandering.

 

Betekenisgeving

Casus verkeerssituatie

Waarnemen en betekenis geven vallen samen. Vaak onbewust

Constructivisme

Wat we voor werkelijk houden is afbeelding van de werkelijkheid (Kant)

We houden die afbeelding voor werkelijk

Iedere analyse vindt plaats vanuit een perspectief.

Voor wat volgt is gekozen voor het perspectief van het constructivisme.

Dat houdt in dat we betekenis toekennen aan de werkelijkheid. We vormen ons afbeeldingen van de werkelijkheid.

Wat we werkelijkheid noemen, is altijd een constructie van de werkelijkheid, een afbeelding. 

We realiseren ons dat doorgaans niet. Waarneming en betekenisverlening vallen samen.

Kant: werkelijkheid zoals die is kunnen we niet kennen. We vormen er ons een afbeelding van. Zie categorieën van het verstand.

 

Het is een ruimtelijk beeld.

  • De werkelijkheid bestaat uit afbeeldingen
  • Ruimtelijk; afbeeldingen als elementen
  • Elementen hebben inhoudelijke en energetische component
  • Veranderlijk, zowel als element als in relatie tot andere elementen
  • Gaan soms verbindingen aan, kunnen ook weer verzelfsatandigen
  • Chaotisch beeld

 

Energetisch beeld

  • Veel of weinig energie
  • Veel of weinig werking
  • Werking kan sterker worden
  • Desmet: massavorming, totalitair
  • Afbeeldingen kunnen ook uitdoven

 

Stand van zaken overheidsbeleid

We zijn vastgelopen

Juridische toets vaak hinderpaal

Vernieuwing loopt vaak vast

Steeds meer regels en procedures

Hoge transactiekosten

Verantwoording verzandt in bureaucratie

 

Kenmerken overheidsperspectief

Gedetailleerd

Statisch

Eenduidig

Consistent

 

Consequenties

Manipulatie

Het beleidskader loopt vol

Detaillering; het beeld versmalt

We lopen steeds verder vast

We bestrijden symptomen

Tafelschikking kwaliteit eten wordt niet beter door tafelschikking te veranderen

We reproduceren in plaats van innoveren

Hardnekkige problemen worden vaak georganiseerd in stand gehouden (landbouw versus natuur)

We hebben de problemen beter georganiseerd dan de oplossingen

Het overheidssysteem is niet zelfcorrigerend  maar zelfbevestigend

Rechtspraak moet toetsen aan geldend beleid en werkt dus bevestigend

 

Orde en chaos

Definities maken onderscheid tussen wat de definitie omvat en wat er buiten valt.

Definities zijn daarmee bron van chaos

Geen orde zonder chaos en ook het omgekeerde geldt

Door beleid vast te stellen creëren we chaos. Chaos is bestaansvoorwaarde

Complementair, onverbrekelijk verbonden

Overheidsbeleid is bron van buitensluiting

 

Het betekenisloze

Is betekenisloos voor de overheid

Maakt het overheidssysteem mogelijk

Identiteit (Paul Verhaeghe)

De omgekeerde wereld: het buitengeslotene kenmerkt het beleidssysteem

Het buitengeslotene protesteert en roert zich. Het heeft een boodschap (Michel Serres)

 

De zucht naar perfectie

We plooien de werkelijkheid naar onze ambities en verlangens

We creëren een afbeelding van de werkelijkheid die ons in staat stelt het verlangen naar perfectie overeind  te houden

We koesteren liever illusies dan de werkelijkheid onder ogen te zien; schijnwerkelijkheid

Om de werkelijkheid te veranderen, moet de werkelijkheid zich eerst aanpassen aan onze verlangens

Perfectioneren vergroot imperfecties; ontvankelijkheid neemt af

Spanning tussen juridische perfectie en maatschappelijke relevantie

 

Het gebied "entre"

Systemen als eilanden

Aangeharkt en geordend

Het echte leven treffen we aan in de oceaan; expedities

Water is de bestaansvoorwaarde voor de eilanden

Dijken beschermen verstarde systemen

Dijkversterking vergroot verstarring

Deleuze: deterritorialiseren

 

De systemen zijn lek

Deleuze: het maatschappelijke is een gas

Hoe perfecter het gebouw, des te groter zijn de lekkages

Vluchtwegen: belastingheffing

Dichten van lekkages lost niets op maar verhoogt juist de interne druk

Onvermogen wordt niet betekend

Het onmetelijke wordt meetbaar

 

Conclusies

Het beleidsdomein is volgelopen en lekt

Het wordt van binnenuit uitgehold en ondergraven

We ordenen verschillen weg. We onderzoeken ze niet. Harmonisatie verdringt differentiatie

We persen een dynamische en veelkleurige samenleving in een statisch en eenduidig korset

Overheid is niet meer ontvankelijk voor maatschappelijke opgaven

Ruimtelijk: overheid als zwart gat

 

Stellingen

Het streven naar perfectie zit ons in de weg

Dat streven leidt tot een schijnvoorstelling (Jean Baudrillard) en tot schijngevechten

We persen maatschappelijke vraagstukken in een statisch en juridisch korset

Niet de wereld is ingewikkeld, maar ons  voorstellingsvermogen is te eenvoudig

We koesteren liever illusies i.p.v. de werkelijkheid serieus te nemeniujf stelingen

Het streven naar perfectie zit ons in de weg

Dat streven leidt tot een schijnvoorstelling (Jean Baudrillard) en tot schijngevechten

We persen maatschappelijke vraagstukken in een statisch en juridisch korset

Niet de wereld is ingewikkeld, maar ons  voorstellingsvermogen is te eenvoudig

We koesteren liever illusies i.p.v. de werkelijkheid serieus te nemen

 

Wetenschap

Hypothetisch-deductief model; hypothese als bron van buitensluiting

De kenbare en maakbare werkelijkheid

We moeten niet denken over de werkelijkheid maar ons eigen denken kritisch beschouwen. Kritisch denken over ons denken. (Deleuze) Onze redeneerlijnen kritisch beschouwen.

We moeten ons realiseren dat causaliteiten altijd veronderstelde en geconstrueerde causaliteiten zijn. Wetenschappelijke kennis blijft veronderstelde kennis.

De drang naar inzicht en ordening kan zo groot zijn dat we de werkelijkheid dwingen in lineaire kaders.

We hebben nieuwe concepten nodig i.p.v. enkel meer gedetailleerde kennis over lineaire relaties.

Universum kent geen meters, kilo’s of graden C (Chatelion Counet)

Universum is niet geinteresseerd in zijn eigen meetbaarheid

Nodig is het buitengeslotene verkennen

Transdisciplinair: het niet-betekende

Herwaardering ervaringskennis

Het subjectieve: voelen, smaak, het schone, het muzikale (Les cinq sens, Serres)

Systemen verbinden